O'zbekiston Konstitutsiyasi: inson huquqlari va erkinliklarining kafolati

Yangi O'zbekistonda amalga oshirilayotgan siyosiy, huquqiy va ijtimoiy-iqtisodiy modernizatsiya islohotlarida inson huquqlariga e'tibor qaratilmoqda. Bundan tashqari, davlat BMTning "O'zbekiston - 2030" strategiyasida o'z aksini topgan va barqaror rivojlanish sohasidagi 2030 yilgacha bo'lgan kun tartibiga mos keladigan inson huquqlariga rioya qilish harakatini kuchaytirishga chaqiruvini qo'llab-quvvatlaydi.

2023-yil 30-aprelda o'tkazilgan referendumda O'zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Konstitutsiyasi xalq tomonidan ma'qullangan. Asosiy qonunning muqaddimasida inson huquqlari va erkinliklari, milliy va umumbashariy qadriyatlar, davlat suvereniteti tamoyillariga sodiqlik tantanali ravishda e'lon qilinadi. 
Bundan tashqari, Konstitutsiya birinchi moddadan oxirgi moddagacha inson huquqlari va erkinliklarini, Vatan ravnaqi va jamiyat rivojiga hissa qo'shadigan qonuniy manfaatlarni ta'minlash g'oyalari bilan singdirilgan. "Insonning sha'ni va qadr-qimmati uchun "g'oyasi eng katta qadriyatlardan biri deb e'lon qilingan asosiy qonunda ijtimoiy himoyani kuchaytirish va insonning erkin rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish ta'kidlangan.
O'zR Konstitutsiyasi yangi tahrirda respublikani rivojlantirishning uzoq muddatli strategiyasi va xalqning farovon kelajagi uchun kuchli huquqiy asos va ishonchli kafolatdir. Darhaqiqat, huquqiy mamlakatda barcha jarayonlar qonuniy asosda quriladi, bu erda davlat xizmatchilari barcha masalalarni huquqiy nuqtai nazardan ko'rib chiqishlari kerak. Bundan tashqari, barcha fuqarolar qonun oldida tengdirlar, davlat hokimiyatining yuqori organlari ham qonunlarga bo'ysunadilar va ularning qat'iy bajarilishini ta'minlaydilar.
Huquqiy demokratik davlatda insonning asosiy huquq va erkinliklarining daxlsizligi, bo'linmasligini aniqlashdan tashqari, ular tug'ilganidan beri har kimga tegishli ekanligini tan olish ham muhimdir.
Shu munosabat bilan 19-modda asosiy, tabiiy va ajralmas inson huquqlarini davlat va jamiyatning eng muhim vazifasi sifatida mustahkamlaydi (hayot, erkinlik, shaxsiy hayot va uy-joylar, boshpana, mulk, sud himoyasi, so'z va e'tiqod erkinligi, harakat, yashash joyini tanlash, fuqarolik, mehnat, ta'lim, tibbiyot va boshqalar).
Inson huquqlari va erkinliklari tug'ilganidan beri unga tegishli ekanligi to'g'risidagi Nizom O'zbekiston qo'shilgan inson huquqlari to'g'risidagi 80 dan ortiq xalqaro hujjatlarda aks ettirilgan. Ular orasida BMTning inson huquqlari bo'yicha ettita asosiy konvensiyasi va ularning qo'shimcha protokollari, YUNESKO konvensiyalari, XMT, YeXHTning inson o'lchovlari bo'yicha hujjatlari, shuningdek, OIS va MDH kabi mintaqaviy tashkilotlar mavjud.
Shuni ta'kidlash kerakki, Konstitutsiyada yangi tahrirda "davlat - jamiyat - inson" tamoyili "inson - jamiyat - davlat"ga o'zgartirildi. Maqsad inson huquqlari va erkinliklari manfaatlarining ustuvorligini ta'minlashdir. Bu davlatning eng yuqori majburiyati sifatida belgilanadi. Shu munosabat bilan inson huquqlari kafolatlari faqat kuchaytirilmoqda.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzilishini belgilaydi hamda fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklarini kafolatlaydi. 20-moddada inson huquqlari va erkinliklari to'g'ridan-to'g'ri harakat qilishi haqidagi muhim qoida mustahkamlangan. Bir tomondan, ushbu norma shaxsning huquqiy maqomini mustahkamlash, kengaytirish va rivojlantirishni, boshqa tomondan uni huquqiy himoya qilish mexanizmini takomillashtirishni ta'minlaydi.
O'zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar doirasida inson sha'ni va qadr-qimmatini yuksaltirishga qaratilgan qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ular orasida:
* fuqarolar va hokimiyat o'rtasida yaqinroq aloqa va fikr-mulohazalarni ta'minlaydigan aholi bilan o'zaro aloqalar tizimini o'rnatish;
* ilgari inson huquqlarini cheklashi mumkin bo'lgan ro'yxatga olish tizimini tubdan isloh qilish, masalan, harakatlanish erkinligi va yashash joyini tanlash;
* fuqarolarga yashash joyidan yoki haqiqiy yashash joyidan qat'i nazar, ularni olish imkonini beradigan davlat xizmatlarini ko'rsatishda ekstraterritoriallik tamoyilini joriy etish;
* mansabdor shaxslarning jamoatchilik oldida doimiy hisobotiga qo'yiladigan talablarni belgilash, bu ularning faoliyati shaffofligini oshirishga yordam beradi;
* majburiy mehnatni bekor qilish, bu inson huquqlari va erkinliklarini hurmat qilishda muhim qadamdir.
Ushbu chora-tadbirlar aholi hayotini yaxshilashga, fuqarolik huquqlari va erkinliklarini mustahkamlashga hamda hukumatga bo'lgan ishonch darajasini oshirishga yordam beradi. Ular O'zbekistonning yanada ochiq, adolatli va demokratik jamiyat barpo etish istagini aks ettiradi.
Axborot urushlari va dunyodagi ijtimoiy-siyosiy voqealar sharoitida inson huquqlari va erkinliklarini amalga oshirish boshqa odamlar, jamiyat va davlatning huquqlari va manfaatlariga putur etkazmasligi muhimdir. 
O'z navbatida, 21-modda inson huquqlari va erkinliklarini cheklash uchun asoslarni belgilaydi. Xususan, ular qonun bilan cheklangan bo'lishi mumkin va faqat konstitutsiyaviy tuzum, aholi salomatligi, jamoat axloqi, boshqa odamlarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilish, jamoat xavfsizligi va tartibini ta'minlash uchun zarur bo'lgan darajada. 
Bundan tashqari, yuqorida aytib o'tilgan cheklov qoidalari so'z erkinligiga ham tegishli. Axborotni qidirish, olish va tarqatish huquqi konstitutsiyaviy tuzumni, aholi salomatligini, jamoat axloqini, boshqalarning huquq va erkinliklarini, jamoat xavfsizligi va tartibini himoya qilish, shuningdek davlat sirlarini oshkor qilish yoki qonun bilan himoyalangan boshqa sirlarning oldini olish uchun cheklanishi mumkin. 
Inson huquqlarini cheklash asoslari faqat qonunlar bilan belgilanishi kerak va vazirliklar, idoralar va tashkilotlarning hujjatlari fuqarolarning huquqlarini cheklay olmaydi. Inson va davlat organlari o'rtasidagi munosabatlarda yuzaga keladigan qonunchilikdagi barcha qarama-qarshiliklar va noaniqliklar birinchisi foydasiga talqin qilinishi kerak. Teng yuridik kuchga ega bo'lgan normativ-huquqiy hujjatlar o'rtasida kelishmovchiliklar yuzaga kelgan taqdirda, fuqarolar manfaatlariga xizmat qiladigan konstitutsiyaviy normalar qo'llanilishi kerak. 
Shuni ta'kidlash kerakki, asosiy qonunning 109-moddasida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti fuqarolarning huquq va erkinliklariga, Konstitutsiya va qonunlarga rioya etish kafolati sifatida ishtirok etishi alohida qayd etilgan. Ushbu qoida davlat rahbarining har bir insonning huquqlari va erkinliklari uchun shaxsiy javobgarligini ta'kidlaydi. 
So'nggi yillar natijalari shuni ko'rsatadiki, yangi tahrirdagi Konstitutsiya vaqt talablariga javob beradi va hayotiydir. Asosiy qonunning maqsadi va mohiyati inson hayoti va uning baxti uchun munosib sharoit yaratishdir. 

Nodir G'afurov.
O 'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Qonunchilik va huquqiy siyosat institutining mas' ul xodimi.