Sharaf va qadr-qimmat daxlsizdir

O'zbekiston Konstitutsiyasining yangilanishi davlatning evolyutsion rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan hayotiy zaruratdir va jamiyatimizning keyingi ilg'or qadamlarini belgilash uchun alohida muhim bosqich bo'lib tuyuladi. 
Konstitutsiyaning yangi tahririda insonning shaxsiy huquq va erkinliklari ustuvorligi davlatning eng yuqori vazifasi ekanligini anglatuvchi kafolatlar ko'zda tutilgan.
Ushbu yondashuv prizmasi orqali Konstitutsiya loyihasida inson huquqlari bilan bog'liq normalar soni 3,5 baravar ko'paydi. Bundan buyon davlat organlari va mansabdor shaxslar uchun o'z faoliyatini faqat fuqarolar manfaatlari yo'lida amalga oshirish konstitutsiyaviy vazifasi belgilanmoqda.
Shaxsiy daxlsiz huquqlar huquqning turli sohalaridagi shaxsning kafolatlarini o'z ichiga olgan yagona kompleks huquqiy institutni tashkil etadi.  Shaxsning daxlsizligi huquqlarining asosiy kafolatlari ham asosiy xalqaro hujjatlarda mustahkamlangan. Yangilangan Konstitutsiyaning 26-moddasida insonning sha'ni va qadr-qimmati daxlsizligi ko'rsatilgan. Hech narsa ularni kamsitish uchun asos bo'la olmaydi.
Davlatimiz rahbari ta'kidlaganidek, yangilangan Konstitutsiya davlatimiz taraqqiyoti, mamlakatimiz va xalqimizning farovon hayoti uchun uzoq muddatli strategiyalarni amalga oshirish uchun mustahkam huquqiy asos va ishonchli kafil bo'lib xizmat qiladi. Bir so'z bilan aytganda, Konstitutsiyaning mohiyati va mazmuni "insonning sha'ni va qadr — qimmati uchun" g'oyasi bilan to'ldirilishi va bizning kundalik hayotimizda asosiy ahamiyatga ega bo'lishga mo'ljallangan "inson — jamiyat-davlat" islohotlarimizning asosiy printsipiga asoslanishi kerak. Ya'ni, insonning sha'ni va qadr-qimmati bundan buyon barcha sohalardagi o'zgarishlarning boshida turishi kerak. Yangi konstitutsiyaviy norma aynan shu paradigma asosida aniq bayon etilgan.
Ushbu o'zgarmas huquqlar haqida gap ketganda, "Habeas corpus Act" — shaxsning erkinliklarini ta'minlashning yangi davriga asos solgan umume'tirof etilgan tarixiy hujjat muhimligini ta'kidlash kerak. 
O'zbekistonda "Habeas corpus" instituti 2008 yilda joriy etilgan. So'nggi yillarda uning ko'lami izchil kengayib bormoqda, tergov ustidan sud nazorati sezilarli darajada kuchaytirilmoqda. 
Ushbu institutning milliy qonunchilikda rivojlanish xronologiyasini hisobga olgan holda shuni ta'kidlash kerakki, 2008-2016 yillarda bir qator protsessual majburlov choralarini qo'llash vakolatlari prokuraturadan sudlarga o'tkazildi. Qamoqqa olish shaklida ehtiyot choralariga ruxsat berish amaliyotiga ko'ra, quyidagi statistik ma'lumotlarni keltirish mumkin: 2022 yilda tergov organlaridan sudga 24 118 ta iltimosnoma kelib tushdi, ulardan 23 503 tasi qanoatlantirildi, 485 ta iltimosnoma rad etildi, ya'ni sudlar tomonidan 485 kishiga nisbatan asossiz ravishda hibsga olish qo'llanilishining oldi olindi.
2017-2021 yillarda sud nazorati doirasi sudgacha bo'lgan bosqichlarda yanada kengaytirildi, shaxsning konstitutsiyaviy huquqlarini cheklaydigan bir qator protsessual choralar va tergov harakatlariga ruxsat berish vakolatlari sudlarga topshirildi. Shuningdek, 2017 yilda shaxsning harakat erkinligi huquqi amalda cheklangan paytdan boshlab hibsga olish muddati 72 soatdan 48 soatgacha qisqartirildi, bu esa Habeas korpus institutining milliy qonunchilikda yanada mustahkamlanishini ta'minladi.
Endi ushbu institutning ko'lamini kengaytirish jarayonining mantiqiy davomi sifatida konstitutsiyaviy darajada xususiy mulk daxlsizligi va shaxsiy hayot sirining daxlsizligini cheklaydigan deyarli barcha tergov harakatlariga sud ruxsat berish tartibi belgilanmoqda. Bundan buyon surishtiruvchi, tergovchi va prokuror sudga telefon suhbatlarini tinglash, tintuv o'tkazish, mol-mulkni hibsga olish zarurligini asoslashi shart. 
Ushbu harakatlarni amalga oshirish ustidan sud nazoratini amalga oshirish natijasida fuqarolarning xususiy mulki daxlsizligi va ularning shaxsiy hayoti sirlarining daxlsizligi asossiz cheklanishi oldini oladi. Sudgacha bo'lgan bosqichda sud mutlaqo xolis va jinoiy ish bo'yicha idoraviy yoki boshqa manfaatlarga ega emasligi sababli.
Ushbu kafolatlar umume'tirof etilgan xalqaro hujjatlarda ham mustahkamlangan. Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasining 12-moddasida aytilishicha, hech kim uning shaxsiy va oilaviy hayotiga o'zboshimchalik bilan aralashishi, uyining daxlsizligi, yozishmalarining siri yoki uning sharafi va obro'siga o'zboshimchalik bilan tajovuz qilishi mumkin emas. Har bir inson qonunni bunday aralashuvdan yoki bunday tajovuzlardan himoya qilish huquqiga ega.
Shuningdek, fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Paktning 17-moddasida hech kim uning shaxsiy va oilaviy hayotiga o'zboshimchalik bilan yoki noqonuniy aralashuvga, uyining daxlsizligi yoki yozishmalarining siriga o'zboshimchalik bilan yoki noqonuniy tajovuzlarga yoki uning sharafiga va obro'siga noqonuniy tajovuzlarga duchor bo'lmasligi mumkin.
Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya qilish to'g'risidagi Evropa konventsiyasining 8-moddasida "shaxsiy va oilaviy hayotni, uy-joy va yozishmalarni hurmat qilish huquqi"belgilangan.
Ushbu daxlsizlik kafolatlari bir qator xorijiy davlatlarning konstitutsiyalarida ham aks ettirilgan. Masalan, AQSh Konstitutsiyasining beshinchi tuzatishiga binoan,"hech kim qonuniy protsedurasiz hayotdan, erkinlikdan yoki mulkdan mahrum bo'lishi mumkin emas".
Habeas corpus institutining mantiqiy izchil kengayishi bizning asosiy qonunimizda shaxsiy hayot, xususiy mulk va uy-joy daxlsizligining mustahkamligini mustahkamlaydi, shuningdek, sud qarorisiz ushbu huquqlarni cheklashga yo'l qo'ymaslikning konstitutsiyaviy qoidasini belgilaydi.
Yuqorida aytib o'tilgan yangi kafolatlar umume'tirof etilgan xalqaro standartlar bo'lib, ularning konstitutsiyaviy konsolidatsiyasi fuqarolarimizning huquq va erkinliklarini himoya qilishning yangi va ishonchli mexanizmini ta'minlaydi. 
Shu bilan birga, Konstitutsiyada ushbu ilg'or qoidalarning o'rnatilishi huquqni muhofaza qilish organlarini noqonuniy xatti-harakatlardan cheklash, fuqarolarning sha'ni va qadr-qimmatini hurmat qilish, shaxsning daxlsizligi huquqlarini o'zboshimchalik bilan cheklashning oldini olishga xizmat qiladi. Bu fuqarolarning sud hokimiyatiga bo'lgan ishonchini mustahkamlashga yordam beradi.
Yangilangan Konstitutsiyada inson huquqlari va erkinliklarining ustuvorligi huquqiy davlatning asosiy vazifasi sifatida belgilanganligi sababli, jamiyat va fuqarolarning hayoti faqat Konstitutsiya va qonunlar asosida amalga oshiriladi.  

Mirzayusup Rustambayev, 
yuridik fanlar doktori, professor, 
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan yurist, Konstitutsiyaviy komissiya a'zosi.