O'zbekistondagi referendum: mintaqaviy siyosatda nima o'zgaradi

2023 yil 30 aprel kuni O'zbekistonda yangi Konstitutsiya to'g'risidagi qonun bo'yicha umumxalq referendumi bo'lib o'tadi. Yangilangan asosiy qonun mamlakatning jamiyat va davlatni yanada isloh qilish bo'yicha strategik yo'nalishini mustahkamlashga qaratilgan bo'lib, bu uning tashqi siyosatiga, birinchi navbatda, Markaziy Osiyo mintaqasida ijobiy ta'sir ko'rsatdi.
Shu munosabat bilan referendum bu yil O'zbekiston fuqarolari hayotidagi eng muhim siyosiy voqea bo'lishi aniq. Bu, birinchi navbatda, yangi Konstitutsiya loyihasini tayyorlash jarayonida jamiyatning eng faol ishtiroki bilan tasdiqlanadi. 
O'zbekiston Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida dastlab asosiy qonun matnining 30 foizini o'zgartirish nazarda tutilganligi, biroq 220 mingdan ortiq takliflar kelib tushgani, shu sababli tuzatishlar endi 65 foizga taalluqli ekanligi e'tirof etildi. O'zbek ekspert va jamoat doiralarida yangilanayotgan Konstitutsiyani "xalq" deb atashlari bejiz emas.
Jamiyat va davlatning o'zgarishini aks ettirish
Aslida, yangi Konstitutsiya loyihasi 2016 yil oxirida Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan e'lon qilingan keng ko'lamli islohotlar boshlanganidan buyon O'zbekistonda yuz bergan jiddiy o'zgarishlarni aks ettiradi. O'shanda O'zbekistonning siyosiy va iqtisodiy ochilishi xorijiy ekspertlar uchun kutilmagan voqea bo'ldi. Aksariyat kuzatuvchilar bir nechta ramziy yangiliklarni kutishgan, lekin asosan uzluksizlik. Biroq, Shavkat Mirziyoyev 2016-yilda lavozimga kirganidan beri O'zbekiston, shubhasiz, chuqur o'zgarishlar bosqichini boshdan kechirmoqda.
Konstitutsiyaga kiritilgan o'zgartirishlar loyihasiga inson huquqlari va erkinliklari, fuqarolarning shaxsiy daxlsizligi va jinoyat protsessidagi shaxsiy hayoti, hibsga olish shartlari, qamoqqa olish va qamoqqa olish bilan bog'liq jiddiy o'zgartirishlar kiritildi. 
Odil sudlovni amalga oshirishda qonunni buzgan holda olingan dalillardan foydalanishga yo'l qo'yilmaydi. Qiynoq, zo'ravonlik, suiiste'mol qilish, o'lim jazosi taqiqlanadi. 
Amaldagi asosiy qonundan farqli o'laroq, O'zbekiston "huquqiy, ijtimoiy, dunyoviy, demokratik davlat"deb ta'riflanadi. Fuqarolarning ta'lim va sog'liqni saqlash kabi muhim sohalardagi ijtimoiy huquqlariga taalluqli maqolalar sezilarli darajada kengaytirildi. Yoshlar, bolalar va ayollarning huquqlari davlat tomonidan himoya qilinadi. Nogironligi bo'lgan fuqarolarning, shuningdek, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarining huquq va manfaatlarini himoya qilishga alohida e'tibor qaratilmoqda.
Birinchi marta fuqarolik jamiyati institutlariga bag'ishlangan alohida bob kiritilgan, ularning faoliyati kafolatlari belgilangan. Shunday qilib, nafaqat fuqarolik jamiyati institutlarini, balki ommaviy axborot vositalarini ham kuchaytirish bilan bog'liq normalarni takomillashtirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Shu nuqtai nazardan shuni ta'kidlash kerakki, 2022-yil dekabr oyida O'zbekiston hududida tarqatishga ruxsat berilgan xorijiy telekanallar soni 50 tadan 192 taga ko'paydi. Ular orasida BBC, Sky News, CNN, CNBC, Fox News, Bloomberg va boshqalar bor. 
Fuqarolarning iqtisodiy huquqlari bilan bog'liq qismda Konstitutsiya loyihasida majburiy mehnat, bolalar mehnatining har qanday shakli alohida modda sifatida taqiqlanadi. 2021 yilda O'zbekiston paxtachilikda ishlab chiqarish tsiklidan majburiy va bolalar mehnatini yo'q qildi.
Xalqaro mehnat tashkiloti ta'kidlaganidek, Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida mamlakat avvalgi agrar iqtisodiy modelni modernizatsiya qilish va paxta yig'im-terimida bolalar mehnati va majburiy mehnatdan keng qo'llanilgan amaliyotdan voz kechishni o'z ichiga olgan islohotlar yo'liga o'tdi. 
Toshkentda 2023 yil mart oyida AQSh davlat kotibi E. Blinken bu haqiqatni "tarixiy yutuq"deb atadi. Uning so'zlariga ko'ra, " bu butun dunyo bo'ylab shunga o'xshash muammolarga duch keladigan mamlakatlar uchun model… 
Biz boshqa sohalarda ham shunga o'xshash sa'y-harakatlarni ilgari surish uchun hukumat (O'zbekiston) bilan hamkorlik qilishni intiqlik bilan kutmoqdamiz."
Yangilangan O'zbekiston Konstitutsiyasida parlamentning roli sezilarli darajada oshdi. Shunday qilib, Oliy Majlis Qonunchilik palatasining mutlaq vakolatlari sonini 5 tadan 12 tagacha, Senatni 14 tadan 18 tagacha oshirish taklif etiladi. Prezidentning ijro etuvchi va sud hokimiyati tizimini shakllantirish sohasidagi amaldagi vakolatlarining bir qismi parlamentga topshiriladi.
Shunday qilib, Konstitutsiyaning yangilanishi nafaqat Prezident Shavkat Mirziyoyevning islohot yo'nalishini tasdiqlaydi, balki O'zbekiston keyingi rivojlanishida qayerga borishi to'g'risida aniq ko'rsatmalar beradi. Hali ko'p ish qilish kerak, davlat rahbarining o'zi bir necha bor ta'kidlagan, ammo islohotlar, yangilanish va modernizatsiya qaytarilmas.
Jahon bankining Markaziy Osiyo mintaqasi bo'yicha mintaqaviy direktori Tatyana Proskuryakovaning so'zlariga ko'ra,"O'zbekiston butun dunyo va Evropa va Markaziy Osiyo mintaqasidagi qiyin vaziyatga qaramay, eng muhim islohotlarga sodiq qolmoqda". O'zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev keng ko'lamli islohotlar dasturini ishga tushirdi, unda, ayniqsa, iqtisodiy liberallashtirish sohasida katta yutuqlarga erishildi.
Britaniyalik ekspertlar 2018-yilda O'zbekistonning iqtisodiy modernizatsiyasi va uning o'sib borayotgan siyosiy ochiqligi butun Markaziy Osiyoda iqtisodiy o'sish va siyosiy barqarorlikka katta ta'sir ko'rsatishi mumkinligini ta'kidlaganlarida xato qilishmagan. O'zbekiston Markaziy Osiyodagi eng aholi zich joylashgan mamlakat va uning geografik markazidir. Bu xususiyatlar uni mintaqadagi siyosiy va iqtisodiy modaning tabiiy va tarixiy qonun chiqaruvchisiga aylantiradi.
O'zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiya qilish va siyosiy ochiqlikni oshirish markaziy Osiyoda iqtisodiy o'sish va siyosiy barqarorlik uchun katta ahamiyatga ega bo'ladi. 
Muvaffaqiyatli bo'lsa, uning islohotlari O'zbekistonni musulmon ko'pchilik bo'lgan boshqa mamlakatlar uchun ham ijobiy modelga aylantirishi mumkin edi.
O'zbekiston mintaqaviy siyosatidagi yangi tuzatishlar
2016 yilda Prezident Shavkat Mirziyoyev Markaziy Osiyoni O'zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo'nalishi deb e'lon qildi. Yangi Konstitutsiya loyihasining muqaddimasida "O'zbekistonning hamkorlik, o'zaro qo'llab-quvvatlash, tinchlik va totuvlik asosida jahon hamjamiyati, avvalo qo'shni davlatlar bilan do'stona munosabatlarni mustahkamlash va rivojlantirishga intilishi"qayd etilgan.
Shunisi e'tiborga loyiqki, 2018 yil iyun oyida, bundan roppa-rosa besh yil oldin, BMT Bosh Assambleyasi "Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik, barqarorlik va barqaror rivojlanishni ta'minlash bo'yicha mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni mustahkamlash"rezolyutsiyasini qabul qildi. Ushbu hujjatni qabul qilish tashabbusi Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2017 yil noyabr oyida Samarqand shahrida bo'lib o'tgan Markaziy Osiyo bo'yicha xalqaro konferensiyada ilgari surilgan.
O'sha paytda O'zbekiston Prezidenti ta'kidlaganidek:"bizning asosiy maqsadimiz - Markaziy Osiyoni barqaror, iqtisodiy rivojlangan va gullab-yashnayotgan mintaqaga aylantirish borasidagi sa'y-harakatlarimiz". Shavkat Mirziyoyevning mintaqaviy siyosati Markaziy Osiyo mamlakatlarining davlatlararo munosabatlari tarixidagi yangi bosqichga aylandi va ularning konsolidatsiyasi boshlandi.
Markaziy Osiyo davlatlari mustaqillikka erishgandan so'ng birinchi marta nafaqat umumiy mintaqaviy muammolarni hal qilish uchun birgalikda harakat qilish, balki o'z fuqarolarining farovonligi va farovonligini ta'minlash qobiliyatini tasdiqladilar.
Bugungi kunda mintaqa mamlakatlari Markaziy Osiyoning xavfsizligi va barqarorligini, barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta'minlashning qiyin vazifalarini doimiy ravishda hal qilmoqdalar. 
Qisqa vaqt ichida ko'plab to'siqlar, birinchi navbatda, sezgir chegara muammolari hal qilindi. Fuqarolarning erkin harakatlanishi, mintaqa mamlakatlari o'rtasida faol madaniy va turistik almashinuvlar uchun sharoitlar yaratilgan.
So'nggi o'n yilliklarda birinchi marta sanoat kooperatsiyasining qo'shma loyihalarini amalga oshirish boshlandi, yangi qo'shilgan qiymat zanjirlari yaratildi. Shunday qilib, O'zbekistonning Qirg'iziston va Tojikiston bilan investitsiya banklari sanoat, agrar sektor, energetika, infratuzilma, avtomobilsozlik va boshqa sohalardagi istiqbolli loyihalarni moliyalashtirish uchun tashkil etildi.
Bundan tashqari, ilgari "tortishuv olma" bo'lgan suv energetikasi Markaziy Osiyo mamlakatlari hamkorligining mavzusiga aylandi. Masalan, 2023 yil yanvar oyida O'zbekiston, Qirg'iziston va Qozog'iston Qambarat GES-1 qurilishi loyihasini amalga oshirish bo'yicha "yo'l xaritasi" ni imzoladilar.
Markaziy Osiyoda o'zaro savdoning o'sishiga yordam beradigan qulay muhit shakllandi. O'zbekiston mintaqaning deyarli barcha mamlakatlari bilan chegara savdo-iqtisodiy zonalarini tashkil etishga kirishdi. Shu sababli, so'nggi besh yil ichida mintaqalararo tovar aylanmasi ikki baravar oshdi va mintaqa mamlakatlarining yalpi ichki mahsulotining umumiy hajmi 75 milliard dollarga 358 milliard dollardan oshdi (1991 yilda bu ko'rsatkich taxminan 46 milliard dollarni tashkil etdi).
 

Ushbu o'zgarishlarning barchasi Markaziy Osiyo mamlakatlari xalqlarining kundalik hayotiga, ularning farovonligini oshirishga, mintaqada barqarorlikni mustahkamlashga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda. Shubhasiz, O'zbekistondagi islohotlar va uning yangi mintaqaviy siyosati markaziy Osiyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanishini jiddiy tezlashtirishga yordam berdi. 
Bundan tashqari, konsolidatsiya mintaqa mamlakatlariga xalqaro munosabatlar tizimining sub'ekti sifatida o'z rolini, shuningdek, mintaqaviy xavfsizlik uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olish qobiliyatini oshirishga imkon berdi. Xalqaro hamjamiyat faqat barqaror, jadal rivojlanayotgan va gullab-yashnayotgan Markaziy Osiyo jozibali, konstruktiv va uzoq muddatli sherik bo'lishi mumkinligini tan oladi. 
AQSh davlat kotibi E. Blinken Toshkentda ta'kidlaganidek, yanada o'zaro bog'liq, hamkorlikka intilayotgan Markaziy Osiyo o'z kelajagini yaxshiroq belgilashi va o'z xalqining ehtiyojlarini qondirishi mumkin.
So'nggi besh yil ichida Markaziy Osiyoda keskinlik va mojarolar mintaqasidan o'zaro ishonch, hamkorlik va sheriklik zonasiga aylangan katta o'zgarish yuz berdi. Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining kun tartibi o'zgardi, unda bugungi kunda savdo, iqtisodiyot, investitsiyalar, madaniy-gumanitar aloqalar sohalarida o'zaro bog'liqlikning umumiy loyihalarini amalga oshirish masalalari ustunlik qilmoqda.
Bir so'z bilan aytganda, so'nggi yillarda O'zbekistonning qo'shni davlatlar bilan hamkorligining dinamik tendentsiyalari sifat jihatidan yangi, tizimli va dinamik tus oldi. Qisqa vaqt ichida O'zbekistonning mintaqa mamlakatlari bilan ikki tomonlama munosabatlari strategik sheriklik (Qirg'iziston, Turkmaniston) va ittifoqchilik (Qozog'iston, Tojikiston) darajasiga ko'tarildi.
O'zbekiston tomonidan 2017 yilda boshlangan Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining umumiy yondashuvlarni shakllantirish va mintaqaviy xavfsizlik va barqaror rivojlanish muammolariga yechimlarni birgalikda izlashga ko'maklashuvchi maslahat uchrashuvlari mexanizmi muvaffaqiyatli ishga tushirildi. Faol, konstruktiv siyosiy muloqot Markaziy Osiyo davlatlarining mintaqaning hozirgi va kelajagi uchun o'zaro ishonchini va umumiy mas'uliyatini mustahkamlashning asosiy omiliga aylanmoqda. 
So'nggi yillarda Markaziy Osiyo mamlakatlari aholisining turli ijtimoiy guruhlari tobora faol ishtirok etayotgan madaniy-gumanitar hamkorlik ko'p qirrali mintaqaviy hamkorlikka kuchli turtki bermoqda. Ushbu dinamika mintaqa davlatlari jamiyatlarida tarixiy va tsivilizatsiya hamjamiyatini idrok etishni kuchaytirib, mintaqaviy o'ziga xoslikni mustahkamlash uchun sharoit yaratadi.
Mintaqa mamlakatlari "Markaziy Osiyo plyus"dialog formati doirasida etakchi davlatlar bilan muvozanatli munosabatlarni o'rnatmoqda. 
Ushbu amaliyot barqaror, muntazam xarakterga ega bo'lib, Markaziy Osiyoning xalqaro munosabatlar tizimidagi yagona, konsolidatsiyalangan va strategik muhim mintaqa sifatidagi imidjini mustahkamlashga yordam berdi.
Umuman olganda, Prezident Shavkat Mirziyoyevning yangi mintaqaviy siyosatini amalga oshirishning asosiy natijasi nafaqat ilgari hal qilinmagan qarama-qarshiliklarni bartaraf etish, balki xavfsizlik va barqaror rivojlanish sohasida mintaqaviy ustuvorliklarni yanada ilgari surish uchun kuchli poydevor yaratish bo'ldi.
Shu munosabat bilan O'zbekistonning kuchli fuqarolik jamiyatiga ega bo'lgan ochiq, demokratik, jadal rivojlanayotgan barqaror davlatga aylanish traektoriyasini belgilovchi Konstitutsiyaning yangilanishi Toshkentning Markaziy Osiyodagi yanada faol mintaqaviy siyosatini belgilab beradi. Ushbu tendentsiya nafaqat Markaziy Osiyo mamlakatlarining, balki butun xalqaro hamjamiyatning uzoq muddatli manfaatlariga javob beradi, bu 2016 yildan beri dunyoning strategik muhim mintaqalaridan birida sodir bo'layotgan jarayonlarni qo'llab-quvvatlaydi.

Botir Tursunov, 
direktor o'rinbosari 
Markaziy Osiyo xalqaro instituti