O'zbekiston: islohotlarni jadallashtirishda moliyaviy xizmatlar bozori

Hozirgi holat va rivojlanish istiqbollari 
So'nggi yillarda O'zbekiston moliyaviy xizmatlar bozorida masofaviy xizmatlar va mobil ilovalar orqali onlayn-bank xizmatlari hajmi va turlari sezilarli darajada kengaydi. O'tgan yili ichki moliyaviy xizmatlar bozoridagi jarayonlar jahon bozorlaridagi pandemiyadan keyingi tebranishlar, moliya bozorlaridagi retsessiv jarayonlar va dunyodagi ziddiyatli vaziyatlar fonida ro'y berdi.  
Pul-kredit siyosati va inflyatsiya
2022-yilda O'zbekiston Markaziy banki jahon bozorlaridagi vaziyatni hisobga olgan holda og'irlashtirilgan pul-kredit siyosatini davom ettirdi. Agar Markaziy bank yilning birinchi choragida jahon bozorlaridagi keskin o'zgarishlar, asosiy savdo sheriklarining valyuta bozoridagi noaniqlik va tebranishlar tufayli asosiy foiz stavkasini 14% dan 17% gacha oshirgan bo'lsa, ikkinchi chorakda jahon bozorlaridagi keskinlik pasayganidan keyin va bir qator inflyatsiya xavflarining saqlanib qolishi munosabati bilan asosiy stavkani pasaytirish to'g'risida qaror qabul qildi. 10 iyun 16% gacha va 22 iyul 15% gacha. 
Pul-kredit siyosatida belgilangan 5 foizli inflyatsiya maqsadiga erishish 2024 yil oxirigacha kechiktirildi. 2022-yil davomida inflyatsiya xavfining oshishi bilan inflyatsiya o'tgan yilga nisbatan tezlashdi va 12,3 foizga yetdi. Biroq, oktyabr oyida Markaziy bank tomonidan tadbirkorlik sub'ektlari va aholi o'rtasida o'tkazilgan so'rovlarga ko'ra, aholining inflyatsion kutishlarining o'rtacha ko'rsatkichlari o'tgan oydagi so'rovlarga nisbatan qisman pasayishni (15,2% dan 15,1% gacha) va biznes kutishlarining o'sishini (13,8% dan 14 gacha) ko'rsatdi. median qiymatlar ikkala qatlamda ham inflyatsiya kutilmalarining oshishini ko'rsatdi (aholi kutilmalari 11,8 foizdan 12,3 foizgacha; biznes kutilmalari 11,3 foizdan 12 foizgacha). 2023 yilda inflyatsiya darajasi 9,5% ni tashkil qiladi. 
Bank sektori
2022 yilda mamlakatimizda moliyaviy xizmatlar ko'rsatadigan kredit tashkilotlari soni 190 taga yetdi (yil boshida 177 ta). Ulardan 33 tasi tijorat banklari, 157 tasi bankdan tashqari kredit tashkilotlari (77 ta mikromoliya tashkiloti, 79 ta lombard, 1 ta ipotekani qayta moliyalashtirish tashkiloti). 3 ta bank Internet-banking (TBC Bank, Anorbank, Uzum Bank) shaklida masofaviy xizmatlarni taqdim etadi.
2022-yil 1-dekabr holatiga ko'ra, bank tizimidagi barcha aktivlarning 78 foizi davlat tijorat banklariga tegishli. Agar davlat banklarida kredit qo'yilmalarining depozitlarga nisbati 231,4 foizni tashkil etgan bo'lsa, boshqa tijorat banklarida bu ko'rsatkich 80,3 foizni tashkil etdi. Mamlakatda banklarning kredit investitsiyalarining umumiy miqdori 382,1 trln. (o'tgan yilga nisbatan 19 foizga o'sish), depozitlarning umumiy hajmi 216,5 trln. so'm. Omonatlarning kreditlarga nisbati (56,7%) ijobiy o'zgarishlarni ko'rsatdi, oldingi davrga nisbatan (44,7 %), tarkibiy jihatdan kredit qoldiqlarining 25,6% jismoniy shaxslar ulushiga, 74,4% yuridik shaxslar ulushiga to'g'ri keldi, depozitlarning taqsimlanishi 26,7% ga 73,3% ni tashkil etdi. Shu bilan birga, jismoniy shaxslarning faolligi o'tgan yilga nisbatan 3-4 foizga oshdi. 
2022-yil 1-dekabr holatiga ko'ra, bank tizimi bo'yicha kreditlarning umumiy hajmidagi muammoli kreditlar (NPL) ulushi o'tgan yilning mos davriga nisbatan o'rtacha 4 foizni tashkil etdi va 1,7 foizga kamaydi, ya'ni umumiy kredit portfeli 61,3 trln. so'm, ammo NPL 3,1 trln. so'm.
Shu bilan birga, umumiy kredit portfelining 83,4 foizi (318,8 trln. 12 ta davlat banki, qolgan qismi esa (63,3 trln. so ' m) — 19 ta xususiy bank ulushiga. Hisobot davrida, O'zagroeksport bankidan tashqari (NPL ulushi 95,8%), barcha davlat banklarida muammoli kreditlar ulushining pasayishi kuzatildi. Aksincha, xususiy banklarda muammoli kreditlar ulushi o'tgan davrga nisbatan Trastbank (1,4 foizga), Davrbank (0,7 foizga), Tengebank (1,3 foizga), Anorbank (0,9 foizga), Ziraatbank (2,7 foizga) va Ravnaqbank (39,9 foizga) da oshdi.. 

Tijorat banklarining kredit investitsiyalari tarmoqlar kesimida quyidagi holatni aks ettirdi: 2022-yil 1-dekabr holatiga ko'ra, sanoat sektoridagi kredit investitsiyalari hajmi 126,5 trln. so ' m (Kreditlarning umumiy hajmining 33,1 foizi; o'tgan yilning shu davriga nisbatan 9,9 foizga o'sish); qishloq xo'jaligi sohasida 40,4 trln. so'm (10,6%; o'sish 15,7%); qurilish sektori 10,1 trln. so ' m (2,6%; o'sish 6,9%); savdo va umumiy xizmat ko'rsatish korxonalarida — 29,1 trln. so'm (7,6% ; o'sish 7,6%); transport va kommunikatsiyalar sohasi 28,4 trln. so ' m (7,4%; o'sish 0,2%); jismoniy shaxslar tomonidan olingan kreditlar hajmi 97,7 trln. so'm (25,6%; o'sish 43,4%). Agar 2022 yilda jismoniy shaxslarga berilgan kreditlar hajmi o'tgan davrga nisbatan 43,4 foizga oshgan bo'lsa, uy-joy kommunal xizmatlari sohasidagi kredit investitsiyalari hajmi 41,5 foizga kamaydi.
2022-yil 1-dekabr holatiga ko'ra, distansiya bank tizimi foydalanuvchilarining umumiy soni 29 210 tani tashkil etdi (2022-yil 1-yanvar holatiga ko'ra 20 203 ta, 11 oy ichida o'sish 45%), shundan 28 046 tasi jismoniy shaxslar (19 235 ming, 46%) va 1 164 tasi yuridik (968,6, 20%).). 2022-yil 1-oktabr holatiga ko'ra, Markaziy bankda 46 ta Internet-banking to'lov tashkiloti (ulardan 10 tasi 2022-yilda litsenziyalangan), 15 ta elektron pul tizimi (ulardan 5 tasi 2022-yilda litsenziyalangan) ro'yxatdan o'tgan.
Sug'urta bozori
2022-yil 1-oktabr holatiga ko'ra moliyaviy xizmatlar sohasida 41 ta sug'urta tashkiloti faoliyat yuritgan, ulardan 25 tasi to'lovlarni kafolatlash jamg'armasining a'zolaridir. Ushbu davrda sug'urta tashkilotlari 1,9 trln sug'urta to'lovlarini jalb qildilar. so'm (o'tgan davrga nisbatan 137 foizga o'sish) va 4,5 trln. so ' m (73%) sug'urta mukofotlari sifatida hisoblanadi. Sug'urta to'lovlari hayotni sug'urtalash bo'yicha umumiy to'lovlarning 63 foizini, ixtiyoriy sug'urta uchun 28 foizini va majburiy sug'urta uchun 9 foizini tashkil etdi. 2022 yilning 9 oyi davomida sug'urta tashkilotlari iqtisodiyotga 4,4 trln hissa qo'shdilar. so ' m (22 foizga o'sish), investitsiyalarning 58 foizi tijorat banklariga depozitlar, 29 foizi qimmatli qog'ozlar, 8 foizi ko'chmas mulk, shuningdek 3 foizi tashkilotlarning ustav fondiga va boshqa investitsiyalar shaklida joylashtirilgan. 

2022 yilgi islohotlar va kelajakdagi rejalar 
2022 yilda bank-moliya sohasida va kapital bozorida bir qator islohotlar amalga oshirildi. Yangi O'zbekistonning 2022-2026 yillarga mo'ljallangan rivojlanish strategiyasida 2022 yilga mo'ljallangan bir qator o'zgarishlar kuchga kirdi. Xususan, davlat ulushiga ega tijorat banklarining kuzatuv kengashlari tarkibi yangilandi va kuzatuv kengashi tarkibidagi mustaqil a'zolar soni 27 tadan 35 tagacha (32%) ko'paytirildi; davlat ulushiga ega tijorat banklari boshqarmasi faoliyati uchun KPI joriy etildi; davlat ulushi bo'lgan tijorat banklarida taftish komissiyasi bekor qilindi; Asakabank, Xalkbank va Turonbank kabi banklarni o'zgartirish hamda uzoq muddatli strategiyani ishlab chiqish bo'yicha qator xalqaro tashkilotlar bilan kelishuvlarga erishildi va hujjatlar imzolandi; ipoteka, bank xususiylashtirish jarayonida Vengriyaning OTP Bank tijorat bankiga sotildi.
Kelgusi yillarda yangi O'zbekistonning 2022-2026 yillarga mo'ljallangan rivojlanish strategiyasida bank-moliya sektorida:
- bank tizimidagi xususiy sektor ulushini joriy 18 foizdan 60 foizga oshirish va fond bozori hajmini 7 milliard dollarga yetkazish;
- bank va moliya sohalaridagi daromad solig'ini joriy 20 foizdan 15 foizga kamaytirish%;
- hududlarda sanoat va infratuzilmani rivojlantirish uchun "taraqqiyot banki" ni tashkil etish;
- 2023-yil oxirigacha xalkbank," qishloq qurilish banki, Mikrokreditbank, Agrobank, O'zmilliybank "aksiyalarini fond birjasi orqali ommaviy joylashtirish bo 'yicha" yo 'l xaritalari" ni ishlab chiqish va tasdiqlash;
- zamonaviy moliyaviy xizmatlar, operatsiyalar va texnologiyalarni, shuningdek naqd pulsiz hisob-kitoblarni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va xalqiga yo'llagan so'nggi murojaatnomasida moliya va moliyaviy xizmatlar sohasida amalga oshirilishi lozim bo'lgan qator islohotlar va o'zgarishlar belgilandi. Xususan, 2023 yilda mingga yaqin davlat korxonalari sotuvga qo'yilishi e'lon qilindi. Shuningdek, mamlakatning 10 ta eng yirik kompaniyalari va tijorat banklari ochiq birlamchi aktsiyalar — IPO savdolariga qo'yiladi. Bunday o'zgarishlar, o'z navbatida, aholining jamg'armalarini investitsiya faoliyatiga jalb qilish, moliyaviy savodxonlikni oshirish va aylanma mablag'larning o'sishi hisobiga Real iqtisodiy o'sishni jadallashtirishga xizmat qiladi.
 

Makroiqtisodiy rivojlanishning asosiy ko'rsatkichlari prognozi
Markaziy bank tomonidan ikki stsenariy asosida 2023 va 2024-2025 yillarga mo'ljallangan pul-kredit siyosatining makroiqtisodiy rivojlanish ko'rsatkichlari prognozi berildi.
Asosan, makroiqtisodiy rivojlanish stsenariylari tashqi sharoitlar — geosiyosiy vaziyatning noaniqligini davom ettirish, energiya resurslari va xom ashyo bozorlarida narxlarning pasayishi tendentsiyasi, shuningdek ichki muhit sharoitlari — tarkibiy islohotlarning davom etishi, davlatning iqtisodiyotdagi rolining pasayishi, xususiy sektorda faollikning kuchayishi va fiskal siyosat qarorlari.
Makroiqtisodiy rivojlanishning muqobil stsenariysi iqlim o'zgarishi ta'siri ostida ishlab chiqarish va yalpi taklifning kamayishi, tashqi talab darajasining pasayishi, tashqi xavflarning kuchayishi va global tanazzul fonida turli kanallar orqali keladigan valyuta oqimlarining pasayishi ehtimolidan kelib chiqqan holda tayyorlandi.
Markaziy bank prognozlarni tuzishda quyidagi tashqi shartlarni hisobga olgan. Asosiy stsenariy 2023 yilda neft narxi 80-90 dollarni tashkil qilishi taxmin qilinmoqda./ barrel (muqobil stsenariy shartlariga ko'ra 50-60 dollar)/ barrel), asosiy savdo sheriklarining milliy valyutalarining yuqori o'zgaruvchanligi kutilmaydi (asosiy savdo sheriklarining milliy valyutalari sezilarli darajada qadrsizlanadi), oltin narxi taxminan 1600-1650 dollar atrofida shakllanadi.unsiya (15001600 dollar)/ untsiya). Shuningdek, 2023 yilda O'zbekistonga xalqaro pul o'tkazmalari hajmi 2022 yilga nisbatan kamayadi, to'lov balansining joriy operatsiyalari hisobidagi defitsit esa YaIMning 4-6% (7-9%) ni tashkil etadi. 
Markaziy bank tomonidan taqdim etilgan makroiqtisodiy rivojlanish ko'rsatkichlarining asosiy (muqobil) stsenariysi bo'yicha quyidagi prognozlar amalga oshirildi:
— 2022-yil oxiridagi yillik inflyatsiya 12-12,5%, 2023 — yilda 8,5 — 9,5% (muqobil stsenariy bo'yicha 7-8%), 2024 — yilda 5-6% (6-7%), 2025-yilda 5% (5-6%) bo'ladi.;
- 2022 yil oxirida Real YaIMning o'sishi 5,2-5,8% ni tashkil qiladi, 2023 yilda— 4,5-5% (3-3,5%) (Moliya vazirligi ma'lumotlariga ko'ra-5,3%), 2024 yil— 5-6% (4-4,5%), va 2025 yilda-6-6,5% (4-5%); 
— 2022 yil oxirigacha to'g'ridan — to'g'ri xorijiy investitsiyalarning o'sishi 5-6%, 2023 yilda — 20-30% (15-25% ga pasayish), 2024 yilda-20-25% (5-15%), 2025 yilda-10-15% (30-35%);
- umumiy fiskal balansda 2025 yilgacha defitsit prognoz qilinmoqda, 2022 yil oxirida YaIMga nisbatan defitsit 2023 yilda 4-4,5% ni tashkil qiladi— 3-3,5% (4-4,5%), 2024 yil— 2-2,5% (3,5-4%), va 2025 yilda — 2% (3%);
— 2022 — yilda eksportning o'sishi (oltinni hisobga olmaganda) 20-25%, 2023-yilda 13-17% (5-7%), 2024-yilda 10-12% (7-9%), 2025-yilda 9-10% (9-10%), 2022-yil oxirida import esa 17-20% ni tashkil qilishi kutilmoqda., 2023 yil 14-15% (8-10%), 2024 yil 12-14% (8-9%) va 2025 yil 8-10% (10-11%); 
— 2022 — yil oxirida kredit qo'yilmalari qoldig'i 17-19 foizga, 2023 — yilda 15-16 foizga (10-12 foiz), 2024-yilda 16-17 foizga (12-14 foiz), 2025-yilda 14-15 foizga (14-15 foiz) oshadi. 
Ja'far Xidirov,  
Sunnatulla Zikrillayev, 
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi

Toshkent shahri