Inson huquqlari bo'yicha ta'lim adolatli jamiyatning kuchli qatlamidir

Prezidentning 2023-yil 7-fevraldagi "O'zbekiston Respublikasida inson huquqlari bo'yicha milliy ta'lim dasturini tasdiqlash to'g'risida" gi qarorining dolzarbligi yangi O'zbekistonda inson huquqlari va erkinliklarini ta'minlash bilan bog'liq masalalarning nazariy va amaliy ahamiyati bilan bog'liq.

Davlatning shaxsning asosiy huquq va erkinliklaridan foydalanishi fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatchilikning holati va rivojlanish darajasining eng yorqin kafolati bo'lib xizmat qiladi.
Inson qadr-qimmati va erkin shaxs uchun kurash insoniyat tsivilizatsiyasining kelib chiqishiga borib taqaladi. Masalan, hukmdor Ismoil samani Buxoroni tartibga solib, keyin uni amirligining poytaxtiga aylantirdi. Buxoroliklarni shahar devorlarini ta'mirlash uchun olinadigan soliqlardan ozod qilish amirning ehtiyotkor va ehtiyotkor qarorlarining eng aniq namunasidir. 
Amir Temurning "kuch - adolatda" shiori, qonunlar, urf-odatlar va urf-odatlar asosida Sohibqiron tomonidan yaratilgan davlatning barcha hududlarida bugungi kunda biz, uning vorislari uchun ustuvor ma'naviy-axloqiy mezon va o'lchovdir. Temurning o'ziga xosligini his qilish uchun "Temur kodeksi" risolasida bayon etilgan o'z so'zlari, fikrlari, g'oyalariga murojaat qilish yaxshiroqdir: "menejmentda men muloyimlik, insonparvarlik va sabr-toqat bilan boshqarildim; men barchani harakatsizlik niqobi ostida kuzatib turdim, dushmanlarga ham, do'stlarga ham teng darajada qo'llab-quvvatladim". Keyingi: "Adolat va xolislik bilan men Xudoning mavjudotlarining marhamatiga sazovor bo'ldim. Men o'z ne'matlarimni aybdorga ham, begunohga ham tarqatdim; mening saxiyligim menga odamlarning qalbida joy berdi; adolat mening qarorlarimni boshqardi... men davlatning quyi va eng baxtsiz qatlamlariga rahm-shafqat ko'rsatdim. Men mazlumni ta'qibchining qo'lidan ozod qildim va shaxsga yoki mol-mulkka etkazilgan zararga ishonch hosil qilganimdan so'ng, men qonun bo'yicha hukm chiqardim va hech qachon aybsizni aybdorga munosib jazoga tortmadim.
Inson huquqlari kontseptsiyasi uning qadr - qimmatini tasdiqlash vositasi sifatida falsafiy va siyosiy-huquqiy fikrlarda nisbatan yangi hodisa hisoblanadi. Faqatgina 20-asrda inson huquqlari asosiy qadriyat sifatida tan olinib, tegishli huquqiy hujjatlarda mustahkamlanganda global xarakterga ega bo'ladi.
O'zbekiston BMTning to'laqonli va to'laqonli a'zosi bo'lib, tenglik, hamkorlik, ko'p tomonlama va xalqaro siyosiy tizimni himoya qilish tamoyillariga sodiqligini namoyish etmoqda. So'nggi yillarda turli mojarolarni tinch yo'l bilan hal etish, yangi global qurolli to'qnashuvlarning oldini olish, mamlakatlar o'rtasida hamkorlikni yo'lga qo'yish g'oyalarining tashabbuskori sifatida faol ishtirok etmoqda. Respublikamizda inson huquqlarini himoya qilish BMT bilan o'zaro munosabatlarning ustuvor yo'nalishlaridan biri sifatida qaraladi.
O'zbekistonning BMT bilan hamkorligi jadal rivojlanmoqda. Shunday qilib, Prezident Shavkat Mirziyoyev Birlashgan millatlar Tashkilotining inson huquqlari bo'yicha Kengashining 46-sessiyasida va Bosh Assambleyaning 76-sessiyasida so'zga chiqdi, unda O'zbekistonning xalqaro va mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlash, ta'lim, ma'naviyat, ekologiya, turizmni yanada rivojlantirish, inson huquqlarini himoya qilish va boshqa sohalardagi tashabbuslari e'lon qilindi. 
Shu munosabat bilan inson huquqlari bo'yicha ta'lim inson huquqlari buzilishining uzoq muddatli oldini olish va fuqarolarning barcha huquqlari hurmat qilinadigan adolatli jamiyat yaratishga qaratilgan sa'y-harakatlarga qimmatli hissa qo'shadi.
Barcha islohotlarning mantiqiy davomi 2020-2024 yillarda inson huquqlari bo'yicha jahon ta'lim dasturining yoshlarning huquq va imkoniyatlarini kengaytirishga qaratilgan to'rtinchi bosqichini amalga oshirishdir. 
Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasining 26-moddasida quyidagilar belgilangan: har bir inson inson shaxsini to'liq rivojlantirishga va inson huquqlari va asosiy erkinliklarga hurmatni oshirishga qaratilgan ta'lim olish huquqiga ega. Shuningdek, u barcha xalqlar, irqiy va diniy guruhlar o'rtasida o'zaro tushunish, bag'rikenglik va do'stlikni rivojlantirishi va BMT faoliyatiga ko'maklashishi kerak. 
Shu asosda inson huquqlari sohasidagi ta'limni yanada takomillashtirish maqsadida davlat rahbarining 2023 yil 7 fevraldagi yuqorida aytib o'tilgan qarori qabul qilindi. 
Xususan, hujjat inson huquqlari sohasidagi ta'limning dolzarb masalalarini har tomonlama o'rganish, ilg'or xorijiy tajribani tahlil qilish, keng jamoatchilik muhokamasi, xalqaro va milliy maslahatlashuvlar natijasida ishlab chiqilgan O'zbekiston Respublikasida inson huquqlari bo'yicha milliy ta'lim dasturi va uni amalga oshirish bo'yicha "yo'l xaritasi" ni tasdiqladi. 
Qarorning ahamiyati shaxs va davlat o'rtasidagi munosabatlar, shaxsning huquq va erkinliklarini amalga oshirishda davlat amaliyoti masalalari bilan belgilanadi; inson va fuqaro huquqlari muammolari bo'yicha kurslarni o'qitishda; shaxsning huquqiy maqomi tamoyillarini mustahkamlash va shakllantirish bo'yicha qonun ijodkorligi faoliyatida; inson va fuqaroning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini ta'minlash bo'yicha huquqni muhofaza qilish organlarining amaliy faoliyatida.
Qarorga muvofiq muntazam monitoring olib boriladi, tegishli vazirlik va idoralarga tadbirlarni sifatli va o 'z vaqtida bajarish bo' yicha takliflar va tavsiyalar kiritiladi. Rasmiy veb-saytlar va ommaviy axborot vositalarida aniq ko'rsatkichlar va erishilgan natijalarni o'z ichiga olgan batafsil ma'lumotlarni doimiy ravishda joylashtirishni ta'minlash bo'yicha ko'rsatmalar berildi.
2023/2024 o'quv yilidan boshlab kasb-hunar va oliy ta'lim tizimida "inson huquqlari", "ayollar huquqlari", "bola huquqlari"o'quv va maxsus kurslari joriy etilmoqda. 2023 yil 1 iyunga qadar bunday kurslarni joriy etadigan kasb-hunar va oliy o'quv yurtlari ro'yxati tuziladi.
1 iyundan boshlab O'zbekiston Respublikasi inson huquqlari bo'yicha milliy markazi har yili "inson huquqlari va erkinliklari sohasida ta'lim va innovatsiyalar"milliy tanlovini o'tkazadi. Shuningdek, faoliyati ushbu toifadagi fuqarolar bilan bevosita bog'liq bo'lgan tashkilotlarda nogironligi bo'lgan shaxslar, ayollar, bolalar va migrantlarning huquqlari bo'yicha o'quv kurslari va seminar-treninglar ochilmoqda.
1 aprelga qadar bir qator qo'llanmalar va risolalar tayyorlash va nashr etish, shuningdek, inson huquqlari bo'yicha ta'lim bo'yicha elektron platformani ishga tushirish bo'yicha choralar ko'rish vazifasi yuklatilgan.
Axir, inson huquqlari va erkinliklari inson huquqlarini himoya qilish sohasida yagona xalqaro huquqiy standartlarni o'rnatish bilan tavsiflanadigan universal huquqiy qadriyatlardir. 
Insonning asosiy huquq va erkinliklarini himoya qilish sohasidagi xalqaro huquqiy nazorat quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: 
* davlatlarning ushbu sohadagi majburiyatlarini bajarganliklari to'g'risidagi davriy hisobotlarini ko'rib chiqish;
* davlatlarning bir-biriga nisbatan bunday majburiyatlarning buzilishi to'g'risidagi da'volarini ko'rib chiqish;
* shaxslar, guruhlar, nodavlat tashkilotlarning davlat tomonidan ularning huquqlari buzilishi yuzasidan individual shikoyatlarini ko ' rib chiqish; 
* inson huquqlarining buzilishi bilan bog'liq vaziyatlarni o'rganish (maxsus ishchi guruhlar, ma'ruzachilar, vakillar);
* davlat hukumati bilan inson huquqlarini amalga oshirish yoki ularni amalga oshirish dasturlarini ishlab chiqishda ko'maklashish bo'yicha muloqot o'tkazish.
Har bir jamiyatda inson huquqlari va erkinliklarining madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va huquqiy kafolatlarining maqbul tizimi yaratilishi kerak, bu shaxs va davlat o'rtasidagi munosabatlarning mohiyatini belgilaydi, huquq va erkinliklarni amalga oshirish uchun haqiqiy imkoniyatlarni yaratadi. 
Fuqarolarning huquqlari va erkinliklari kafolatlari tizimida etakchi o'rinni huquqiy kafolatlar egallaydi, ular orqali inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish va himoya qilish jarayonining turli bosqichlari ta'minlanadi.
Qarorning yana bir muhim jihati: 2023-yil 1-martdan boshlab tergovga qadar tekshirish, surishtiruv, dastlabki tergovni amalga oshiruvchi organlar, jazoni ijro etish muassasalari xodimlari uchun qiynoq qo 'llanilishiga qarshi kurashish bo' yicha doimiy asosda qisqa muddatli o ' quv kurslari tashkil etiladi.
Bugungi kunda O'zbekistonda Habeas korpus instituti joriy etilmoqda-bu inson huquqlari bilan bog'liq tamoyillardan biridir. Shuni ta'kidlash kerakki, ingliz jinoiy protsessual huquqining ushbu printsiplari shaxsning daxlsizligi bilan chambarchas bog'liq. Habeas corpus qoidasiga ko'ra, hibsga olingan shaxs (yoki uning nomidan boshqa shaxs) o'zboshimchalik bilan hibsga olish yoki hibsga olish to'g'risida shikoyat bilan sudga murojaat qilishi va hibsga olingan shaxsni bunday hibsga olish yoki hibsga olishning qonuniyligini tekshirish uchun sudga olib borishni buyurgan maxsus sud buyrug'ini talab qilishi mumkin.
O'tgan yilning 20 iyun kuni Konstitutsiyaviy komissiya a'zolari bilan uchrashuvda Prezident Shavkat Mirziyoyev Miranda qoidasi va Habeas korpus tamoyillarini asosiy qonunda aks ettirishni taklif qildi. Ta'kidlanishicha, odam hibsga olinganda uning huquqlari va hibsga olish sababi oddiy tilda tushuntirilishi kerak.
 

O'zR Konstitutsiyasining 27-moddasida yangi tahrirda Miranda va Habeas korpus qoidalari tamoyillari aks ettirilgan: "har bir inson erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega. Hech kim hibsga olinishi, hibsga olinishi, qamoqqa olinishi, hibsga olinishi yoki boshqa erkinlikni cheklashi mumkin emas. Hibsga olish, qamoqqa olish va hibsga olishga faqat sud qarori bilan ruxsat beriladi. Sud qarorisiz shaxsni qirq sakkiz soatdan ortiq muddatga hibsga olish mumkin emas. Hibsga olingan shaxsga uning huquqlari va hibsga olish asoslari tushunarli tilda tushuntirilishi kerak".
Qoida tariqasida, odam o'zining protsessual huquqlarini faqat jinoyat sodir etganlikda gumon qilinib hibsga olinganida bilib oladi. Holbuki, u bunday konstitutsiyaviy huquqga ega ekanligini bilishi kerak, keyin emas, balki unga ayblov qo'yilishidan oldin. Ushbu normani birlashtirish, o'z navbatida, jinoyat ishini ob'ektiv tekshirishga va o'zboshimchalikning oldini olishga, shuningdek tergov organlari tomonidan ruxsat etilmagan usullarga xizmat qiladi. Axir, inson hayoti, uning erkin irodasi davlatning eng yuqori qadriyatidir.   
 "Mamlakatimizda 2030 yilgacha barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish har bir insonning huquq va qonuniy manfaatlarini ta'minlash uchun" hech kimni ortda qoldirmaslik" tamoyiliga muvofiq amalga oshiriladi", dedi Prezident Shavkat Mirziyoyev BMT inson huquqlari bo'yicha Kengashining 46 - sessiyasida so'zlagan nutqida. O'zbekiston rahbarining tushuntirishicha, bu inson huquqlari bo'yicha milliy strategiyani amalga oshirish haqida bo'lib, uni ishlab chiqishda BMTning inson huquqlari bo'yicha oliy komissari boshqarmasi ekspertlari faol ishtirok etishdi.
O'zbekiston Respublikasida inson huquqlari bo'yicha milliy ta'lim dasturining asosiy maqsadi inson huquqlari sohasida ta'lim va tarbiya bo'yicha BMT Deklaratsiyasi va inson huquqlari bo'yicha Jahon ta'lim dasturining to'rtinchi bosqichi qoidalarini amalga oshirish, shuningdek, aholining barcha qatlamlari inson huquqlari va erkinliklarining milliy va xalqaro standartlari, ushbu yo'nalishda olib borilayotgan ishlar samaradorligi to'g'risida xabardorligini oshirishdir.
O'zbekiston Respublikasida inson huquqlari bo'yicha milliy ta'lim dasturining asosiy vazifalari:
* yoshlarning inson huquqlari va erkinliklari to'g'risida xabardorligini oshirish;
* davlat organlari xodimlarining inson huquqlari va gender tengligi sohasidagi bilim va ko'nikmalarini oshirish;
* pedagog kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va inson huquqlari sohasidagi ilmiy tadqiqotlarni qo'llab-quvvatlash;
* inson huquqlari sohasida ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamlari xabardorligini oshirish;
* fuqarolik jamiyati institutlarining inson huquqlari sohasidagi ta'lim sohasidagi faolligini oshirish;
* zamonaviy texnologiyalar, badiiy asarlar, ommaviy axborot vositalaridan foydalangan holda inson huquqlari sohasida ta'lim va tarbiya tizimi samaradorligini oshirish;
* inson huquqlari sohasida ta'lim sohasida xalqaro hamkorlikni rivojlantirish.
Inson huquqlari va erkinliklari asosiy umuminsoniy qadriyatlardir. Va bu sohada ta'lim barcha odamlarni, ayniqsa yoshlarni qamrab oladigan hayotiy jarayondir.

Firuza Muxitdinov Tomonidan. 
Professor TDYU,
yuridik fanlar doktori.