O'zbekistondagi demografik jarayonlar to'g'risida

Demografik jarayonlarning har qanday davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi roli katta va aholi o'sishi, joylashuvi, demografik tarkibi va boshqalarning muhim jihatlarini ilmiy o'rganish katta ahamiyatga ega. Aholi jamiyat rivojlanishida ham ishlab chiqaruvchi kuch, ham iste'molchi sifatida hal qiluvchi rol o'ynaydi. Respublikada barqaror va samarali iqtisodiyotni shakllantirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlar markazidagi demografik vaziyat.
O'zbekistonda o'ziga xos demografik vaziyat yuzaga keldi: bu aholining o'sish sur'atlarining o'sishi, uning tug'ilishi, o'lim ko'rsatkichlarining pasayishi va shu bilan birga mehnatga layoqatli yoshdagi aholi sonining ko'payishi bilan namoyon bo'ladi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 20-dekabr kuni Oliy Majlis va O'zbekiston xalqiga yo'llagan murojaatnomasida mamlakat aholisi o'tgan yili 36 milliondan oshib, har yili qariyb 900 minginchi avlod bilan to'ldirilganini ta'kidladi. Biz katta va do'stona oilamizdagi har bir inson - O'zbekistonda tinchlik va farovonlikda yashashi uchun barcha shart - sharoitlarni yaratishga harakat qilamiz. Odamlar bizdan maktablar, bolalar bog'chalari va shifoxonalar qurish, ta'lim va tibbiyot sifatini oshirish, joylarda ichimlik suvi va elektr energiyasi, yo'llar va transport bilan bog'liq muammolarni hal qilish, ish o'rinlari sonini ko'paytirish, tadbirkorlik uchun yangi imkoniyatlar yaratish, adolatni ta'minlash, byurokratiya va korruptsiyani yo'q qilishni kutmoqda. Shu sababli, "birinchi navbatda - inson, keyin - jamiyat va davlat" tamoyili yangi O'zbekistonni o'zgartirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Respublikamiz MDH mamlakatlari orasida eng yuqori demografik salohiyatga ega. 2021 yilda O'zbekiston mintaqa aholisining 11,9 foizini va Markaziy Osiyo aholisining 46,7 foizini tashkil etdi.
Aholisi bo'yicha O'zbekiston 242 mamlakat ichida 41-o'rinni, MDH davlatlarida esa 3-o'rinni egallaydi.
Biz aholisi tez sur'atlar bilan o'sib borayotgan mamlakatlar qatoridamiz. Shunday qilib, 1991 yilda O'zbekistonda 21 million 106,3 ming kishi, 2022 yilda esa 36 million 024,9 ming kishi (70,7 foizga o'sish) bo'lgan.
Respublika aholisining qariyb yarmi (49,7 foizi) Samarqand (11,4), Farg'ona (11), Qashqadaryo (9,7), Andijon (9,2) va Toshkent (8,3) viloyatlarida istiqomat qiladi.
1991 yilda yiliga o'rtacha doimiy yashovchilar soni 498,6 ming kishini tashkil etdi. 2000-yillarda-325,4 ming. 2020 yilda u 653,7 mingga, 2022 yilda 753,6 mingga etdi.
Hozirgi vaqtda aholi zichligi ham ortib bormoqda: agar 1991 yilda har bir km2 er uchastkasida 46,1 kishi bo'lsa, 2022 yilga kelib bu ko'rsatkich 80,2 ni tashkil etdi. Andijon (772,7 kishi), Farg'ona (584,8) va Namangan (405,1) viloyatlarida aholi zichligi nisbatan yuqori.
Shahar hududida aholining 50,9 foizi (18 million 335,7 ming) istiqomat qiladi. Shaharlarni keng miqyosda rivojlantirish bo'yicha amalga oshirilgan kompleks islohotlar natijasida shahar aholisi soni 1991 yildan 2022 yilgacha 8 million 450 ming kishidan 18 million 335,7 ming kishiga (yoki 2,2 baravar) ko'paydi.
Mustaqillik yillarida qishloq aholisi 12 million 656,3 mingdan 17 million 689,2 minggacha o'sdi, umumiy aholi ulushi esa 60 foizdan 49,1 foizgacha kamaydi.
Respublika aholisi tarkibida jinslar o'rtasidagi nisbat deyarli bir xil: erkaklar - 50,3 foiz, ayollar - 49,7 (2022).
O'tgan yilga ko'ra, mehnatga layoqatli yoshdagi O'zbekiston aholisi 31,7 foizni (0 yoshdan 15 yoshgacha), mehnatga layoqatli aholisi 56,8 foizni (ayollar 16-54 yosh, erkaklar 16-59 yosh), mehnatga layoqatli yoshdagilar 11,5 yoshni (ayollar 55 yosh va undan katta, erkaklar 60 yosh va undan katta) tashkil etadi.
Mustaqillik yillarida mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soni 9 million 117,7 mingdan 10 million 997,9 ming kishiga (20,6 foizga) oshdi. Respublika aholisining uchdan bir qismini tashkil etadigan mehnatga layoqatli yoshdan kichik aholi 2030-2050 yillarda mehnatga layoqatli yoshdagi aholiga o'tish orqali "demografik dividend" olish imkoniyatini beradi.
1991 yilda mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soni 10 million 352,9 ming, 2022 yilga kelib-20 million 464,5 ming (97,7 foizga o'sish).
 
Demografik ko'rsatkichlar bo'yicha O'zbekiston "birinchi demografik dividend"bosqichiga mansub davlatlar qatoriga kiradi. Birlashgan millatlar tashkilotining "jahon aholisining istiqbollari" tadqiqotiga ko'ra, 2048 yilga kelib O'zbekiston aholisining eng katta qismi (27,6 million kishi) mehnatga layoqatli fuqarolar (15 yoshdan 64 yoshgacha) bo'ladi. Mehnatga layoqatli yoshdagi aholining umumiy aholi tarkibidagi ulushining ustunligi, har yili mehnatga layoqatli yoshga o'rtacha 600 mingga yaqin yoshlarning qo'shilishi ularning bandligini ta'minlash, yangi ish o'rinlari yaratishni taqozo etadi.
Tug'ilishning yuqori davrida (1950-1965) paydo bo'lgan aholi bugungi kunda keksalar safiga o'tish orqali yuqori sur'atlarda o'sib bormoqda.  Xususan, ushbu guruhdagi fuqarolar soni 1991 yildagi 1 million 635,7 mingdan 2022 yilda 4 million 128,1 mingga (2,5 baravar) oshdi. Aholining umumiy ulushi mos ravishda 7,7 foizdan 11,2 foizga oshdi.
BMT demograflari qarish jarayonini baholash uchun uch bosqichli mezonni ishlab chiqdilar. Shunday qilib, agar 65 yosh va undan katta yoshdagi aholining ulushi to'rt foizdan kam bo'lsa - bu demografik yosh; to'rtdan etti foizgacha - qarilikning boshida; hududning umumiy aholisining etti foizidan ko'prog'i demografik jihatdan keksa hisoblanadi.
2021-yilda O'zbekistonning yosh tuzilmasida 65 yosh va undan katta yoshdagilar ulushi 5,1 foizni tashkil etdi. Bu shuni anglatadiki, xalqaro mezonlarga ko'ra, O'zbekiston "demografik qarish yoqasida" davlatlar qatoriga kiradi.
Mehnatga layoqatli yoshdagi aholining yuqori ulushi iqtisodiy rivojlanish uchun demografik imkoniyatdir. Mahalliy va xorijiy ekspertlar tomonidan BMTning aholi jamg 'armasi moliyaviy qo' llab-quvvatlagan prognoziga ko ' ra respublikamizda 2050-yilgacha "imkoniyatlarning demografik oynasi"ochiladi.
2022 yilda O'zbekistonda 932,2 mingta tug'ilish qayd etildi, bu mustaqillik yillaridagi eng yuqori ko'rsatkichdir. Statistikaga ko'ra, 1991 yilda mamlakatda tug'ilganlar soni 723,4 ming, 2000 yilda-527,5 ming, 2010 yilda-634,8 ming.
Umumiy tug'ilish darajasi (1000 aholiga to'g'ri keladigan tug'ilish soni) 2000 yilda 21,3 ppm, 2010 yilda 22 va 2022 yilda 26,2 ni tashkil etdi. Respublika tug'ilish darajasi "o'rtacha yuqori" bo'lgan mamlakatlar toifasiga kiradi.
2021 yilda tug'ilishning umumiy koeffitsienti (har bir ayolga to'g'ri keladigan bolalar soni) 3,17 ni tashkil etdi (BMT 2,15 dan norma sifatida qayd etadi). Surxondaryo (3,47), Jizzax (3,38), Qashqadaryo (3,38) va Namangan (3,37) viloyatlarida tug'ilish koeffitsienti respublika o'rtacha ko'rsatkichidan yuqori.
Tug'ilish paytida umr ko'rish davomiyligi 1991 yildagi 66,4 yoshdan 2021 yilda 73,8 yoshgacha oshadi. bu aholiga tibbiy yordam ko'rsatishni takomillashtirish, sog'liqni saqlash tizimiga zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, tibbiyot muassasalarini ilg'or uskunalar bilan jihozlash, ushbu sohada yuqori malakali kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, shuningdek, sohani yuqori malakali kadrlar bilan ta'minlashga katta e'tibor qaratilishi bilan bog'liq.
So'nggi yillarda O'zbekistonda aholi o'limining nisbatan kamayishi kuzatilmoqda. Xususan, 1000 kishiga to'g'ri keladigan o'lim soni yildan-yilga kamayib, 1991 yilda 6,2, 2000 yilda 5,5 va 2022 yilda 4,8 ni tashkil etdi.
Agar umumiy o'lim darajasi 10 foizdan kam bo'lsa, o'lim darajasi past bo'ladi, agar 10 dan 14,9 gacha o'rtacha, 15-24,9 yuqori, 25-34,9 juda yuqori, 35 va undan yuqori bo'lsa. Shunday qilib, xalqaro mezonlarga ko'ra, O'zbekiston dunyoda o'lim darajasi eng past bo'lgan mamlakatlar qatoriga kiradi.
Mustaqillik yillarida respublika bo'ylab kelganlarning umumiy soni 371 092 kishidan 214 821 kishiga (42,1 foiz) kamaydi. Muhojirlarning asosiy qismi (1991 yilda-63,6 foiz, 2000 yilda - 96,3, 2010 yilda-96,7, 2022 yilda - 98,9) respublikaning boshqa mintaqalaridan kelgan muhojirlar. Chet eldan O'zbekistonga kelgan muhojirlarning umumiy sonining ulushi 1991 yildagi 36,4 foizdan o'tgan yili 1,1 foizga kamaydi.
O'zbekistonga xorijiy davlatlardan (2022) ko'chib kelganlarning asosiy qismi Rossiya (umuman chet eldan ko'chib kelganlarga nisbatan 35 foiz), Qozog'iston (32,8), Tojikiston (6,7), Qirg'iziston (4,8), Turkmaniston (1,6) va boshqa mamlakatlar (35 foiz).19.1).
Xorijiy mamlakatlarga muhojirlarning ulushi yildan-yilga kamayib bormoqda: 1991 yilda - 44 foiz, 2000 yilda-29,4, 2010 yilda - 24,1, 2022 yilda-4.
O'zbekistondan xorijiy mamlakatlarga ko'chib kelganlarning asosiy qismi Qozog'iston (chet eldan ko'chib kelganlarga nisbatan 79,5 foiz), Rossiya (16,4), Qirg'iziston (0,7), Tojikiston (0,5), Turkmaniston (0,3) va boshqa mamlakatlar (2,6).
Mustaqillik yillarida 1991 yilda 30,227 kishini, 2005 yilda esa 101,608 kishini tashkil etgan salbiy migratsiya balansi qayd etildi. Keyingi yillarda 2022 yilda minus 6467 ga teng bo'lgan salbiy migratsiya balansida ijobiy o'zgarishlar kuzatildi.

Sherzod Dusnayev.
O 'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi statistika agentligi boshqarma boshlig 'ining o' rinbosari.