JAMIYATDA SO'Z ERKINLIGI: ZAMONAVIY TENDENTSIYALAR VA HAQIQATLAR

"Albatta, ko'plab mahalliy amaldorlar keskin va tanqidiy tarkibni yoqtirmaydilar [matbuotda]. Ular tinch va beparvo hayotlarini buzadilar. Ammo ochiqlik va so'z erkinligi zamon talabi, O'zbekistondagi islohotlar talabidir.”

Shavkat Mirziyoyev, 
O'zbekiston Respublikasi prezidenti

So'z va matbuot erkinligi ta'minlanmagan jamiyatda ommaviy axborot vositalarining rivojlanishi uchun imkoniyat yo'q, chunki so'z va matbuot erkinligi demokratik rivojlanish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning asosiy shartlaridan biridir. Shunday qilib, so'z va matbuot erkinligi demokratiyaning "yurak-qon tomir" tizimidir. 
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 29-moddasida " axborot kafolatlari va erkinliklari to'g'risida "gi," axborot erkinliklarining prinsiplari va kafolatlari to'g'risida "gi,"Jurnalistik faoliyatni himoya qilish to'g'risida", "ommaviy axborot vositalari to'g'risida", "davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to'g'risida" va boshqalar. Shunday qilib, ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, nashriyot va matbaa hamda so'z va axborot erkinligini mustahkamlashga qaratilgan 10 dan ortiq qonun va 100 dan ortiq huquqiy hujjatlar qabul qilindi. 
Afsuski, davlatni yillar davomida so'z va matbuot erkinligidan uzoq tutish o'z "natijalarini" qoldirdi. O'zbekiston so'z erkinligi, oshkoralik va inson huquqlari bo'yicha eng past reytingga ega davlatlar qatoridan joy oldi. Haqiqiy va joylashtirilgan statistika o'rtasidagi jiddiy nomutanosibliklar, faktlarni majburan yashirish (majburiy mehnat, paxta yakkahokimligi, inson huquqlarining ayanchli holati, aholining qashshoqlashishi va boshqalar.matbuotning faktlarni ta'kidlash uchun qilgan harakatlariga to'sqinlik qilishga urinishlar umuman O'zbekistonni avtoritar davlat deb hisoblashiga olib keldi so'z va savdo erkinligi. Bu hatto o'zbek xalqining boyligi va g'ururi – o'zbek paxtasi bilan savdo qilishda cheklovlarni qabul qilishga olib keldi. Prezidentlikning dastlabki kunlaridanoq vaziyat "qizil chiziq" ga yaqinlashayotganini his etib, bunday vaziyatning yuzaga kelishi mumkin bo'lgan oqibatlaridan xabardor bo'lib, so'z erkinligini rivojlantirishga katta e'tibor qaratgan edi. Natijada matbuot va ommaviy axborot vositalari erkinlikka erisha boshladi.
Bu o'zgarishlarni qanday his qila olamiz? O'tgan 4-5 yil ichida millionlab auditoriyani jalb qila oladigan mustaqil milliy Internet nashrlari shakllandi. Ko'plab xususiy tele va radiokanallar ishga tushirildi. Agar 2019 yilda davlat va nodavlat tashkilotlarda 559 ta axborot xizmatlari manbalari-rasmiy veb - saytlar, ijtimoiy tarmoqlardagi kanallar mavjud bo'lsa, 2021 yil oxiriga kelib bu raqam 2410 ga etdi. Vazirliklar va boshqa davlat idoralari tomonidan ommaviy axborot vositalari vakillari, jumladan, blogerlarning tanqidiy bayonotlariga zudlik bilan munosabat bildirish amaliyoti yo'lga qo'yildi. Davlat idoralari tomonidan tanqidiy materiallarga javob stavkasining 12 yilda 2018% dan 90 yilda deyarli 2020% gacha va 200 yilda deyarli 2021% gacha o'sishi yuqoridagilarni tasdiqlash uchun xizmat qilishi mumkin. 
O'zbekistonda ba'zi rasmiy nashrlardan ko'ra bir qator izdoshlari bilan bog'liq muammolarni ochib berishdan qo'rqmaydigan Blogerlar guruhi paydo bo'ldi. E'tiborlisi, 2000-yillarda jurnalistlar haqiqatni aytgani uchun bosim o'tkazib, taqiqlab qo'yishgan, ammo bugungi kunda muammo va masalalarni ochib beruvchi blogger davlat tomonidan mukofotlanmoqda. Hozirda muammolar bo'yicha jurnalistik tekshiruvlar javobgarlikka tortilmayapti yoki jazolanmayapti. Jurnalist yoki bloggerning mikrofonni ushlab turishi va vazir yoki yuqori lavozimli amaldor oldida ularga savollar berishi tabiiy holga aylandi. E'tiborlisi, bir paytlar matbuot bilan yuzlashishni istamagan va undan qo'rqqan rahbar ommaviy axborot vositalari bilan muloqot qilish mahoratini ham rivojlantirgan. Davlat idoralarining ochiqlik va oshkoralik tamoyili qog'ozda emas, balki haqiqatda o'rnatilgan. Vazirliklar, qo'mitalar, hokimlar va huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatini ushbu tashkilotlarning veb-saytlari yoki boshqa ijtimoiy tarmoqlar orqali yoritish oddiy kundalik ishlarning bir qismiga aylandi, desak mubolag'a bo'lmaydi.
Fuqarolarning so'z va axborot erkinligiga oid konstitutsiyaviy huquqlari ijrosini ta'minlash, ommaviy axborot vositalari sohasini rivojlantirish, davlatning ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy sohalarida ommaviy axborot vositalarining rolini kuchaytirish davlat siyosatining asosiy yo'nalishlari etib belgilandi. Jumladan, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni bilan No. PF-4947 yil 7 fevraldagi 2017-sonli "2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha harakatlar strategiyasi" da davlat rivojlanishining ustuvor yo'nalishi sifatida ommaviy axborot vositalarining rolini kuchaytirish ta'kidlandi. Harakatlar strategiyasi doirasida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 11 avgustdan 2017 yil 2 fevraldan "matbuot va axborot sohasida boshqaruvni yanada takomillashtirish to'g'risida" gi, 2019 yil 2 fevraldan "axborot sohasi va ommaviy kommunikatsiyalarni yanada rivojlantirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" gi farmonlari, avgustdan 9, 2017 "O'zbekiston ijodkorlarini qo'llab-quvvatlash" Ilxom jamoat fondini tashkil etish to'g'risida", 10 avgust 2017 yildan"O'zbekiston Jurnalistlari ijodiy uyushmasi faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida", 15 avgustdan "madaniyat va san'at tashkilotlari, ijodiy uyushmalar va ommaviy axborot vositalari faoliyatini yanada rivojlantirish, soha xodimlarining mehnatini rag'batlantirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" gi qarori ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish yo'lidagi muhim qadam bo'ldi. 
Sohada amalga oshirilayotgan yirik islohotlar fuqarolarning so'z va axborot erkinligiga oid konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshirishni ta'minlash, bu borada ommaviy axborot vositalarining rolini kuchaytirish, media bozorida ularga teng sharoitlar yaratish, jurnalistlar huquqlarini himoya qilish, davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash mexanizmlarini ishlab chiqishga qaratilgan. matbaa va axborot-kutubxona faoliyati. Axborot sohasidagi qonun hujjatlarini qo'llashni tizimlashtirish, ommaviy axborot vositalari, matbuot, nashriyot-matbuot va axborot-kutubxona faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ilgari surish va ishlab chiqish maqsadida maxsus agentlik – axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligining ommaviy kommunikatsiyalar masalalari markazi tarkibida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti ma'muriyatining O'zbekiston matbuot va axborot agentligining sobiq markazi negizida tuzilishi. 
Shuni alohida qayd etish kerakki, harakatlar strategiyasi doirasida O'zbekistonda ommaviy axborot vositalarini erkinlashtirish va so'z erkinligining huquqiy asoslari takomillashtirilib, so'nggi besh yilda 12 ta huquqiy hujjat qabul qilindi. Jumladan, O'zbekiston Respublikasining 476-sonli Qonuni bilan 18 apreldan 2018 yil 51-son "ommaviy axborot vositalari to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi Qonuniga "ommaviy axborot vositalarini Davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash"nomli alohida modda qo'shildi. Moddaga ko'ra, ommaviy axborot vositalari soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar hamda tariflar bo'yicha imtiyoz va preferensiyalar, davlat subsidiyalari va davlat grantlari tizimi orqali moliyaviy qo'llab-quvvatlanishi lozim. Bundan tashqari, Qonunning 19-moddasiga muvofiq, ommaviy axborot vositalarini davlat ro'yxatidan o'tkazish muddati bir oydan o'n besh kunga qisqartirildi. Bundan tashqari, agar avvalgi tahrirdagi qonunning 22-moddasida ommaviy axborot vositalarini ro'yxatdan o'tkazishni rad etish to'g'risidagi qaror faqat sudga shikoyat qilinishi mumkinligi ko'rsatilgan bo'lsa, endi rad etish sabablarini o'rganish maqsadida maxsus ko'rib chiqish mexanizmi joriy etildi. 
Ushbu hujjatlarning qabul qilinishi sohadagi tub o'zgarishlarning haqiqiy sababi bo'ldi. Qaysidir ma'noda maqsadlarga qaysidir ma'noda erishildi. Jumladan, 1991 yilga nisbatan davlatimizda ommaviy axborot vositalari soni 4 barobar, nashriyotlar 13 barobar, matbaa korxonalari esa 12 barobar ko'payib, ularning moddiy-texnik bazasi va inson resurslari sezilarli darajada yaxshilandi.

Sohada amalga oshirilayotgan islohotlarning yorqin samaralaridan biri sifatida mamlakatimizda xalqaro Press-klub tashkil etilgani, uning formati va ish uslubi milliy media muhitimiz uchun yangilik bo'lib, nafaqat jurnalistlar, balki keng jamoatchilikning ham e'tibor va etiborini tortdi. Axborot sohasidagi davlat siyosatini yangi sharoitlarda samarali amalga oshirish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti ma'muriyati huzurida O'zbekiston matbuot va axborot agentligi negizida axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligini tashkil etish yana bir diqqatga sazovor voqea bo'ldi. Mazkur agentlik OAV faoliyatini muvofiqlashtirish, jurnalistlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish, xorijiy OAV kompaniyalari bilan hamkorlikni mustahkamlash, xorijiy veb-resurslar va saytlardan to'liq foydalanish imkoniyatlarini yaratish, qisqa muddatlarda so'zlab berish, axborot sohasida fikrlar xilma-xilligini ta'minlashga qaratilgan qator vazifalar zimmasiga yuklatilgan. Agentlik tashkil etilgandan so'ng barcha davlat idoralarida axborot xizmatlarini birlashtirishga katta ahamiyat berildi. Bu esa bugungi kunda mingdan ortiq axborot xizmatlari faoliyat ko'rsatayotganini taqozo etadi. Buning sababi shundaki, ochiqlik va oshkoralik eng yuqori nuqtadan boshlanmas ekan, kutilgan natijalarga erishib bo'lmaydi. Qaror va farmonlarni, qonun hujjatlarini jamiyat va xalq manfaati uchun aholiga o'z vaqtida yetkazib berishga ehtiyoj katta. Bu, o'z navbatida, ishonchsiz manbalar tomonidan noto'g'ri va noto'g'ri ma'lumotlarning tarqalishiga olib keladi. 
Media sohani rivojlantirish yo'lida qo'yilgan so'nggi qadamlardan biri sifatida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 294 yil 28 iyundagi 2022-sonli "ommaviy axborot vositalarini qo'llab-quvvatlash va jurnalistika sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi qarorini e'tirof etish mumkin.
Ushbu hujjat yangi O'zbekistonni rivojlantirish strategiyasini amalga oshirish, shuningdek, ommaviy axborot vositalarining qonuniy manfaatlari himoyasini mustahkamlash va jurnalistika sohasini rivojlantirish maqsadida qabul qilindi. Unda ommaviy axborot vositalari, elektron va bosma nashrlarni qo'llab-quvvatlash bilan bog'liq qator vazifalar belgilangan. 
Shu o'rinda O'zbekistonda matbuot va so'z erkinligini ta'minlashda huquq-tartibot idoralarining ham muhim o'rni borligini alohida ta'kidlash zarur. 2017-2018-yilgacha turli muddatlarga qamalgan yoki tergov jarayoniga jalb etilgan bir qator jurnalist va blogerlarning ozod etilishi yoki ularga qarshi tergov harakatlarining tugatilishi jamiyatda erkin fikrlovchilarga nisbatan munosabat keskin o'zgarganidan dalolat beradi. Yana bir e'tiborli jihati, sohada erishilayotgan yutuq va kamchiliklarni ichki ishlar vazirligi, prokuratura va sud-huquq tizimi matbuot xizmatlari sa'y-harakatlari bilan jamoatchilik tomonidan yoritish so'z erkinligini ta'minlashga o'zining munosib hissasini qo'shmoqda.
Bu boradagi islohotlarni yanada izchil davom ettirish maqsadida yangi" O'zbekistonning 2022-2026 yillarga mo'ljallangan rivojlanish strategiyasi " da inson qadr-qimmatini oshirish va erkin fuqarolik jamiyatini yanada rivojlantirish orqali xalqqa do'st davlat qurish, ommaviy axborot vositalarining rolini yanada kuchaytirish va kasb-hunarlarni himoya qilish kabi boshqa muhim vazifalar ilgari surildi. jurnalistlarning faoliyati, faoliyat ko'rsatayotgan va millatlararo munosabatlar sohasidagi davlat siyosatini yoritayotgan ommaviy axborot vositalariga davlat tomonidan qo'shimcha ko'mak berish chora-tadbirlarini ko'rish, ommaviy axborot vositalari faoliyatiga noqonuniy aralashish va to'sqinlik qilish, ommaviy axborot vositalari vakillarining noqonuniy materiallari yoki hujjatlarini musodara qilish yoki musodara qilish javobgarligini yanada kuchaytirish, xorijiy va milliy jurnalistlar va ekspertlar ishtirokida xalqaro "Media-Forum" tashkil etish. 
 Xulosa qilib aytganda, O'zbekiston Respublikasida so'z erkinligini ta'minlash, axborot va ommaviy kommunikatsiyalar sohasi tizimini qayta tashkil etish, ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy rivojlanishning muammoli masalalarini hal etishda ommaviy axborot vositalarining rolini oshirish borasida salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda.