O'zbekiston sud-huquq islohotlari-yangi davr, yangicha yondashuvlar

O'tgan davr mobaynida O'zbekistonda barcha sohalar qatori keng ko'lamli huquqiy islohotlar amalga oshirildi. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq fuqarolik jamiyati qurish yo'lida tanlangan muhim qadamlardan biri hokimiyatlar bo'linishi tamoyiliga asoslangan mustaqil sud tizimini shakllantirish bo'ldi. 

Ayniqsa, so'nggi yillar davomida davlatimiz sud hokimiyati ustidan tub o'zgarishlar va islohotlar amalga oshirildi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha harakatlar strategiyasiga muvofiq qonun ustuvorligini ta'minlash va sud – huquq tizimini isloh qilish vazifasi alohida ustuvor vazifa etib belgilandi. 
Bu vazifa, birinchi navbatda, fuqarolarning huquq va erkinliklarini Real va samarali himoya qilishni ta'minlash, sud tizimining haqiqiy mustaqilligiga erishish, qonuniylikni mustahkamlash, sud jarayonlarida tomonlarning tengligi va raqobatbardoshligi tamoyillarini amalga oshirish, sud tizimining haqiqiy mustaqilligini ta'minlashda sud hamjamiyati organlarining rolini kuchaytirish, sud tizimining haqiqiy mustaqilligini ta'minlash, sud tizimining haqiqiy mustaqilligini ta'minlash, sud tizimining haqiqiy mustaqilligini ta'minlash, sud tizimining haqiqiy mustaqilligini ta'minlash sud o'z-o'zini boshqarish printsipi va sud korpusini shakllantirishda ochiqlik va oshkoralikni ta'minlash. 
Davlatimizda amalga oshirilayotgan keng ko'lamli sud-huquq islohotlari xalqaro va xorijiy ekspertlar tomonidan ijobiy baholanmoqda. Mustaqil ekspertlar tomonidan e'lon qilingan maqolalarda va xalqaro tadbirlardagi chiqishlarida ularning mulohazalari yangramoqda. 
Sloveniyaning sobiq Adliya vaziri-Goran Klimen O'zbekiston sud-huquq tizimida amalga oshirilayotgan o'zgarishlarni ijobiy baholadi . U sud qarorlarini e'lon qilish tartibini ijobiy belgiladi va bu tartib nizoli taraflarning shaxsiy ma'lumotlarini ishonchli himoya qilishni ta'minlash yo'li bilan amalga oshiriladi, degan fikrni bildirdi. Minnesota shtati federal sudining (AQSh) sobiq sudyasi jon Tanxaym so'nggi besh yil ichida amalga oshirilgan sud va sudyalar mustaqilligini ta'minlashga qaratilgan sud-huquq islohotlari to'g'risida ijobiy fikrlar bildirdi va O'zbekistonning bunday sa'y-harakatlari uni etakchi mavqega ega ekanligini ta'kidladi. boshqa Markaziy Osiyo davlatlari .  
Ma'lumki, har bir kishi mustaqil va xolis sud jarayonini talab qilish huquqiga ega. Bu huquq inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining 10-moddasida va boshqa bir qator xalqaro hujjatlarda o'z aksini topgan hamda milliy qonunchiligimizga kiritilgan. Faqat mustaqil sud buzilgan huquqlarning tiklanishi va xolis va shaffof sud orqali himoya qilinishi mumkinligiga ishonchni kuchaytirishi mumkin. 
Shu munosabat bilan yangi O'zbekistonni rivojlantirish strategiyasi asosida amalga oshirilishi rejalashtirilgan islohotlar sud tizimini yanada demokratlashtirish va liberallashtirish, sud tizimining haqiqiy mustaqilligini mustahkamlash, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilish mexanizmlarini takomillashtirishni nazarda tutadi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 24 yil 2020 iyuldagi "sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish va adolat samaradorligini oshirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" gi Farmoni tizimli islohotlarning sifat jihatidan yangi bosqichini boshlashda muhim ahamiyat kasb etdi. Farmon doirasida Adliya qoidalarining institutsional asoslarini takomillashtirish va sud tizimining haqiqiy mustaqilligini ta'minlash yo'lidagi muammolarni bartaraf etish bilan bog'liq quyidagi ustuvor vazifalar amalga oshirildi:
birinchidan, xolis, oshkora va adolatli sud qarorlarini qabul qilishda tomonlarning tengligi va raqobatbardoshligini ta'minlash mexanizmlarini kengaytirish maqsadida sud tizimiga tashkiliy va tarkibiy o'zgarishlar kiritildi;
ikkinchidan, Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar umumiy yurisdiksiya sudlari sudyalarning qat'iy ixtisoslashuvini ta'minlash va sud ishlarini yuritish uchun alohida sud hay'atlarini tuzish yo'li bilan fuqarolik, jinoyat va xo'jalik ishlari bo'yicha teng huquqli sudlar negizida tashkil etilgan. Bundan tashqari, ushbu sudlarga bitta sud raisi rahbarlik qiladi. Raisning fuqarolik, jinoiy va iqtisodiy masalalar bo'yicha sud majlislarini boshqaradigan o'rinbosarlari bor. Bu joylarda yagona sud amaliyotini shakllantirish va sudlarning parchalanishi tufayli jismoniy va yuridik shaxslarning resurslarini keraksiz isrof bo'lishining oldini olishga xizmat qiladi;
uchinchidan, sud qarorlarini nazorat qilish instituti bekor qilindi. Natijada, sud ishlarini bir necha instansiyalarda nazorat tartibida qayta ko'rib chiqish, sudlarda ish hajmining asossiz va maqsadsiz o'sishi bartaraf etildi, shu bilan korruptsiya omillarining paydo bo'lishi bartaraf etildi;
to'rtinchidan, prokurorning sudda ishtirok etish tartibi ilg'or xorijiy tajriba va xalqaro standartlarga moslashtirildi. Xususan, agar prokuror ayblovdan voz kechsa, jinoyat ishini reabilitatsiya qilish asosida tugatishga imkon beradigan huquqiy mexanizmlar yaratildi, agar prokuror sudlardan ishlarni faqat tomonlarning murojaati bo'lgan taqdirda eslab qoladi, prokuror o'z tashabbusi bilan fuqarolik va xo'jalik protsessida ishtirok etishini istisno qiladi. boshqa partiyalar. Bunday qoidalarning huquqiy normalar bilan mustahkamlanishi, albatta, sud hokimiyatining mustaqilligini, sudda tomonlarning tengligi va raqobatbardoshligi tamoyillarini ta'minlashga xizmat qildi;
beshinchidan, O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi tarkibida jamoatchilik va ommaviy axborot vositalari bilan hamkorlik bo'limi tashkil etildi. Natijada viloyat va unga tenglashtirilgan sudlar tarkibida matbuot xizmatlari tashkil etildi. Bu Adliya organlari faoliyatining oshkoraligini ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etdi.
28 yil 2021 iyulda "Sudlar to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinishi sudlarning haqiqiy mustaqilligi va sudyalarning daxlsizligini ta'minlash, shuningdek sudlar faoliyatida oshkoralikni mustahkamlash yo'lidagi yangi qadam bo'ldi. Sud ishlarining qonun yo'li bilan ochiqligining huquqiy kafolatlari o'rnatilishi natijasida OAV vakillarining sud majlisida, to'siqsiz ishtirok etishi va belgilangan tartibda foto, video va audio yozuvlar olish imkoniyati yaratildi.
Sud-huquq islohotlari nafaqat sudlar mustaqilligini mustahkamlash, balki jismoniy va yuridik shaxslarning sudlarga murojaat qilish huquqlarini kengaytirish uchun ham muhim ahamiyatga ega. Xususan, davlatimiz rahbari tashabbusi bilan qonunlarga kiritilgan o'zgartirish va qo'shimchalar natijasida jismoniy shaxslarning da'vo arizalarini sudlarga taqdim etish huquqini ta'minlashga qaratilgan quyidagi huquqiy kafolatlar joriy etildi:
- sudlarga da'vo arizalarining davlat bojlarining amaldagi stavkalari qayta ko'rib chiqildi va kamaytirildi; 
- 6 May 2017 yildan O'zbekiston Respublikasi Prezidentining tadbirkorlik sub'ektlarining huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo'yicha vakiliga davlat boji to'lamasdan tadbirkorlik sub'ektlarining manfaatlarini ko'zlab sudlarga da'vo arizalari kiritish huquqi berildi;
- 11 yil 2017 oktyabrdan boshlab fermerlar, fermer xo'jaliklari va er egalarining kengashlari fermer va er egalarining manfaatlarini ko'zlab, davlat bojini to'lamasdan, davlat organlarining yoki davlat amaldorlarining noto'g'ri harakatlari yoki harakatsizliklariga qarshi sudlarga da'vo qilish huquqiga ega bo'lishdi;
- 4 yil 2018 iyuldan boshlab, agar nizo vositachilik yo'li bilan hal qilinsa, to'langan davlat boji qaytarilishi kerakligi aniqlandi;
- 24 yil 2019 apreldan boshlab bolalarning huquqlarini himoya qilish bo'yicha sudlarga da'vo taqdim etgan da'vogar davlat boji va boshqa to'lovlarni to'lashdan ozod qilinishi kerakligi aniqlandi;
- 3 yil 2019 sentyabrdan boshlab ta'qib va zo'ravonlik qurbonlari moddiy va ma'naviy zararni qoplash uchun sudga da'vo arizalarida davlat bojini to'lashdan ozod qilindi;

- 12 yil 2019 sentyabrdan iste'molchilar huquqlarini himoya qilish agentligi iste'molchilar huquqlarini himoya qilish maqsadida sudlarga taqdim etilgan da'volar bo'yicha davlat bojini to'lashdan ozod qilindi.
O 'zbekiston Respublikasi Oliy sudi tarkibida jismoniy yoki yuridik shaxslar hamda davlat organlari o' rtasidagi investitsiyaviy nizolarni va raqobat bilan bog 'liq ishlarni ko' rib chiqish uchun mutlaq huquqqa ega bo ' lgan, nizo miqdori 20 million AQSh dollaridan oshganda yangi sud tuzilmasi tashkil etildi. Bunday da'volarni taqdim etishni istagan taraflar bevosita birinchi instansiya sudi kabi da'volarni ko'rib chiqishga haqli bo'lgan oliy sudga murojaat qilishlari mumkin. 
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Adliya organlari faoliyatini moliyalashtirish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi Farmoniga muvofiq, 2021 yildan boshlab Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud Kengashi, oliy sud, sudyalar sudyalari va sud xodimlarining ish haqi quyi sudlardan Oliy sudyalar maktabi xodimlari O'zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti hisobidan moliyalashtiriladi. Ta'kidlash mumkinki, sudyalarning oylik maoshini xalqaro standartlarga moslashtirish ularning ijtimoiy mavqeiga mos keladi. Bu, o'z navbatida, sudlar va sudyalar mustaqilligining qo'shimcha omillaridan birini namoyish etadi. 
So'nggi besh yilda advokatlarning mavqeini oshirish va ular faoliyatiga noqonuniy aralashishning oldini olishga qaratilgan islohotlar ular faoliyati samaradorligini oshirishga olib keldi. Masalan, 12 May kuni 2018 yilda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "advokatlar institutining samaradorligini tubdan oshirish va advokatlar mustaqilligini kengaytirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi Farmoni qabul qilindi, unga muvofiq O'zbekiston Respublikasi Advokatlar palatasining faoliyati qayta ko'rib chiqildi. uni quyidagi maqsadlarga erishish uchun moslashtiring: kuchli va mustaqil bar korpusini yaratish; advokat maqomini berishning shaffof tizimini yaratish; advokatning kasbiy faoliyati kafolatlarini mustahkamlash; advokatura sohasiga innovatsiya va kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish. 
Jinoyat-protsessual kodeksiga kiritilgan o'zgartishlarga muvofiq, jinoyat sodir etilgan joyda ushlangan gumon qilinuvchiga u bilan bog'liq protsessual harakatlar amalga oshirila boshlangunga qadar himoyachiga xususiy ravishda uchrashish huquqi berilgan. Bundan tashqari, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining har qanday tushuntirish xati yoki ko'rsatmalari faqat tergovchi, prokuror yoki sudyaning yozma ruxsati bilan va himoyachining ishtirokida olinishi mumkin (advokat rad etgan hollar bundan mustasno). 
Ta'kidlash kerakki, so'nggi yillarda sudyalarning ish yukini kamaytirish va ularning samaradorligini oshirishga qaratilgan tub islohotlar davom ettirildi. 
"Sudlarga da'vo arizalarini taqdim etish uchun yanada qulay shart-sharoitlar yaratilishi va fuqarolik ishlarini yuritishning soddalashtirilgan tartibi joriy etilishi munosabati bilan O'zbekiston Respublikasining ayrim huquqiy hujjatlariga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilindi . Natijada O'zbekiston Respublikasining fuqarolik protsessual kodeksiga alohida va yangi bob kiritildi. Bunday holda, agar da'vo qiymati asosiy hisob - kitob summasining yigirma baravaridan oshmasa – yuridik shaxslar uchun, o'n baravari – yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun va besh baravari-jismoniy shaxslar uchun, bunday holatlar soddalashtirilgan tartibda ko'rib chiqiladi. Soddalashtirilgan protsedura ish bo'yicha qaror sud muhokamasini o'tkazmasdan va tomonlarning ko'rsatmalarini tinglamasdan qabul qilinishini talab qiladi. 
Maqola 33 BMT Nizomi vositachilik xalqaro nizolarni hal qilish usuli, deb aytilgan, va tinchlik va xavfsizlikni ta'minlash tahdid mumkin har qanday nizo ishtirok tomonlar dastlab muzokaralar orqali nizoni hal qiladi, deb, savollar, vositachilik, yarashtirish, arbitraj, yoki joy. Shuni ta'kidlash kerakki, sud taraflari o'rtasidagi nizoni nazarda tutishdan oldin, tomonlar kelishuv bitimini tuzish yoki nizoni muqobil yo'llar bilan hal qilish imkoniyati to'g'risida hech qanday mexanizm mavjud emas edi. 
Nizo sudlar tomonidan hal qilinganida, tomonlar davlat boji shaklida ortiqcha xarajatlarni o'z zimmalariga oladilar va ortiqcha vaqtni sarflaydilar. Shu munosabat bilan "ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi Kodeksga qo'shimcha va o'zgartishlar kiritish to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni davlatimiz sud-huquq tizimini demokratlashtirish va liberallashtirish, inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishda muhim huquqiy asos bo'ldi. 
Ushbu hujjatga muvofiq, milliy qonunchiligimizda birinchi marta yangi tartib joriy etildi, unga muvofiq tomonlar nizoni o'zaro yarashtirgan taqdirda ma'muriy javobgarlikni keltirib chiqaradigan qonunbuzarlik to'g'risidagi ish tugatilishi mumkin. Statistikaga bir nazar tashlaydigan bo'lsak, 2018-2021 yillarda xo'jalik sudlari tomonidan qayta ishlashga qabul qilingan da'volarning 2 ming 489 tasi ushbu nizolarning taraflari o'rtasida erishilgan vositachilik shartnomasi tufayli eshitilmay qoldi .
Sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish jadal olib borilmoqda. Fuqarolarga sudlarga masofadan turib murojaat qilish, sud muhokamalarida ishtirok etish hamda zarur ma'lumot va ma'lumotlarni olish imkoniyati yaratildi. Jumladan, sud tizimida quyidagi interaktiv xizmatlar yo'lga qo'yildi:
- "Da'vo" (exsud.sud.uz)-sudlarga da'volarni elektron shaklda yuborish, ishlarni onlayn tarzda ko'rib chiqish jarayonini kuzatish va hukmlarni elektron shaklda qabul qilish xizmati;
- "Elektron to'lov tizimi" (billing.sud.uz) - davlat boji va sud to'lovlari miqdorini hisoblashni ta'minlaydigan yagona elektron to'lov tizimi;
- "Hukmlar to'plami" (public.sud.uz) - sud qarorlari ma'lumotlar bazasi;
- "Namunalar" (templates.sud.uz) - fuqarolik va xo'jalik ishlarini yuritish bo'yicha da'vo va arizalar namunalarining ma'lumotlar bazasi;
- "Kalkulyator" (calculate.sud.uz) - fuqarolik va iqtisodiy sud jarayonlari uchun to'lanadigan davlat bojini baholash uchun elektron kalkulyator;
- "Uchrashuvlar jadvali" (jadval.sud.uz) - birinchi, apellyatsiya va kassatsiya instansiyalari sudlariga berilgan ishlarning onlayn ma'lumotlar bazasi;
- "Elektron qabulxona" (qabul.sud.uz) - oliy sud rahbariyati bilan shaxsiy uchrashuvlar uchun onlayn ro'yxatdan o'tish tizimi. 
- "Videokonferensiya" (vka.sud.uz) - videokonferentsaloqa tizimi ishtirokchilarga sud muhokamalariga onlayn tarzda qo'shilishga imkon beradi.
- sudlar va jazoni ijro etish muassasalari o'rtasida videokonferensiya aloqasi tizimi yo'lga qo'yildi. 
Ushbu islohotlar samarasida fuqarolarning sud-huquq tizimiga ishonchi ortmoqda. Buni sudlarga murojaatlar soni ortib borayotganida hamda jismoniy va yuridik shaxslar foydasiga oqlov va qarorlar soni ortib borayotganida ham sezish mumkin. Shunday qilib, keng aholi sudlarni jazolash organi sifatida emas, balki ularning manfaatlari va huquqlarini himoya qilish vositasi sifatida ko'rib chiqishni boshladi. Bunday ishonchni yanada mustahkamlash uchun sudlar qonundan og'ishmay harakat qilishi, fuqarolar manfaatlarini himoya qilishi, buzilgan huquqlarini tiklashi, bu yo'ldan barqaror yurishi va shu asosda xalq ishonchini qozonishi zarur bo'ladi.

Dilshod Aripov,
Direktorining maslahatchisi 
Huzuridagi Oliy sudyalar maktabi 
Oliy sud Kengashi 
Republic of Uzbekistan