Yangi O'zbekiston Konstitutsiyasi: davlat o'z fuqarolarini o'z hududida ham, undan tashqarida ham himoya qilish va himoya qilishni kafolatlaydi

Mustaqillik bilan davlatimiz huquqiy demokratik jamiyat yaratishni maqsad qilib qo'ydi. Uning shakllanishining asosiy bosqichlari orasida 1992 yil 8 dekabrda O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan. Ushbu muhim hujjat mustaqil va suveren davlatni qurish uchun asos bo'lib, siyosiy va iqtisodiy o'zgarishlarning ramziga aylandi. Bu yil mamlakat taqdirli tarixiy voqeaning 32 yilligini nishonlamoqda.  
1991 yilda mustaqillikka erishgandan so'ng O'zbekiston o'zining huquqiy va siyosiy asoslarini ishlab chiqishi kerak edi. Konstitutsiya yangi davlatning shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o'ynadi. Demokratiya, huquqiy davlat va inson huquqlarini himoya qilish tamoyillarini mustahkamladi, bu esa so'zsiz huquqiy sohani yaratish uchun asos bo'ldi.  
Ushbu akt davlat tuzilishining asosini, shaxsning huquqiy holatini, davlat hokimiyatini tashkil etish tizimi va tamoyillarini, ijtimoiy o'zini o'zi boshqarish shakllarini va davlat, jamiyat va inson hayotining boshqa jihatlarini belgilaydi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi, fuqarolik va siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to'g'risidagi xalqaro paktlar, bola huquqlari to'g'risidagi Konventsiya va boshqa xalqaro huquqiy hujjatlar asosida qabul qilingan. Shuningdek, bu yerda o'zbek davlatchiligini rivojlantirishning tarixiy merosi va tajribasi, mamlakatimiz hududida yashovchi xalqlarning milliy xususiyatlari, urf - odatlari va an'analari hamda eng yuksak qadriyat inson, uning hayoti, erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa ajralmas huquqlari bo'lgan umuminsoniy tamoyillar barpo etilgan.  
Natijada O'zbekiston Respublikasining asosiy qonuni fuqarolarning so'z erkinligi, mehnat, ta'lim va tibbiy xizmat olish huquqini o'z ichiga olgan fundamental huquq va erkinliklarini ta'minlaydi. Shuningdek, xususiy mulk va tadbirkorlik faoliyatini himoya qilishni kafolatlaydi. Bu iqtisodiy o'sishga va investitsiyalarni jalb qilishga yordam beradi.  
So'nggi o'ttiz yil ichida mamlakat huquqiy islohotlar va demokratlashtirish sohasida muhim yo'lni bosib o'tdi. Ushbu davr mobaynida Konstitutsiya fuqarolarning yashash sharoitlarini yaxshilash va demokratik institutlarni rivojlantirishga qaratilgan o'zgarishlar uchun o'zgarmas asos bo'lib qoldi. Ammo butun dunyo duch keladigan global o'zgarishlar va qiyinchiliklar sharoitida mavjud normativ-huquqiy hujjatlarni doimiy ravishda yangilab turish ayniqsa muhimdir. 
Shubhasiz: dunyoda ro'y berayotgan jarayonlar, shuningdek, O'zbekistonning o'zgarishining yuqori dinamikasi mamlakatimiz har tomonlama faoliyat konsepsiyasini qayta ko'rib chiqishni talab qilmoqda. Rivojlanishning milliy maqsadlariga so'zsiz erishish, respublika xalqining xalqaro maydondagi manfaatlarini samarali ilgari surish va faol, pragmatizm, konstruktivizm, ochiqlik va faoliyatni insonparvarlashtirish tamoyillari asosida mamlakat iqtisodiyotining jahon bozorida raqobatbardoshligini izchil oshirish uchun barcha ichki va tashqi resurslarni birlashtirish va safarbar etish bugungi kunda ustuvor vazifalarga aylanmoqda. 
Shuning uchun 2023 yil aprel oyida umumxalq referendumi bo'lib o'tdi, uning natijalariga ko'ra mamlakatimizning asosiy qonuni yangi tahrirda qabul qilindi. Ushbu tarixiy voqea tufayli 27 ta maqola kiritildi, bu ularning sonini 128 tadan 155 tagacha oshirdi, mavjud me'yorlarning yarmidan ko'pi yangilandi. Asosiy qo'shimchalar orasida inson huquqlarini himoya qilish va ta'minlash sohasidagi yangiliklar mavjud. Ta'kidlash joizki: O'zbekiston birinchi marta ijtimoiy, dunyoviy va huquqiy davlat sifatida belgilangan. 
Konstitutsiyani yangi tahrirda ishlab chiqishda islohotlarning maqsadi - fuqarolarning munosib hayotini, millatlararo va dinlararo totuvlikni, O'zbekiston aholisining farovonligi va farovonligini ta'minlash asosiy yo'nalish bo'ldi. Bizning davlatchiligimiz rivojlanishining tarixiy tajribasi, jahon tsivilizatsiyasiga bebaho hissa qo'shgan buyuk ajdodlarning boy ilmiy, madaniy va ma'naviy merosi hisobga olindi. 
E'tibor bering, konstitutsiyaviy islohotlarni amalga oshirish sohasidagi mahalliy tajriba va xorijiy mamlakatlarni qiyosiy o'rganish umumiy qonuniyatni ajratib ko'rsatishga imkon beradi: insonga yo'naltirish, uning sha'ni va qadr-qimmatini himoya qilish, adolatli va ochiq fuqarolik jamiyatini shakllantirish. 
Shu bilan birga, konstitutsiyaviy huquqning alohida roli uchlik - shaxs, jamiyat va davlat maqomlarini mustahkamlash, "zamonaviy davlat va fuqarolik jamiyati o'rtasidagi munosabatlar" ni ifodalash, shuningdek ularning har birining "huquqlari, vakolatlari va javobgarligi sohalarini" aniqlashdan iborat. 
O'zbekiston qonunchiligida ilgari amalda bo'lgan "davlat - jamiyat - inson" paradigmasining yangi "inson - jamiyat - davlat"ga o'zgarishi qayd etilgan.
Yangi O'zbekiston siyosatining ustuvor yo'nalishlari konstitutsiyaviy ravishda mustahkamlandi, demokratiya, erkinlik va tenglik, ijtimoiy adolat va birdamlik ideallariga sodiqlik tasdiqlandi. Shuningdek, hujjatda quyidagilar ko'rsatilgan: tashqi siyosat faoliyati xalqaro huquqning umume'tirof etilgan tamoyillari va normalari asosida amalga oshiriladi, mamlakat hamkorlik, o'zaro qo'llab-quvvatlash, tinchlik va totuvlik asosida jahon hamjamiyati (birinchi navbatda qo'shni davlatlar bilan) bilan do'stona munosabatlarni mustahkamlash va rivojlantirishga intiladi.  
13-moddada shunday deyilgan: "O'zbekiston Respublikasidagi demokratiya inson, uning hayoti, erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa ajralmas huquqlari eng yuqori qadriyatga ega bo'lgan umuminsoniy tamoyillarga asoslanadi.
Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoyalangan".
Shunday qilib, bugungi kunda asosiy qonun normalari inson huquqlari va erkinliklari chegaralarini sezilarli darajada kengaytirdi, uni himoya qilishning to'liq kafolati ta'minlandi: o'lim jazosi, qiynoqlar, zo'ravonlik va shaxsga nisbatan shafqatsiz munosabatni konstitutsiyaviy taqiqlashni o'rnatish; fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini cheklaydigan barcha tergov harakatlari va tezkor-qidiruv tadbirlari uchun sudlarga sanktsiyalar berish huquqini berish;  o'ziga qarshi; shaxsiy mulkni bepul buzish va yo'q qilishdan himoya qilish kafolati; davlat hisobidan ma'lum miqdordagi bepul tibbiy yordam olish.
Konstitutsiya barqaror rivojlanish uchun tayanch bo'lib xizmat qilmoqda. Huquqiy tizimni yanada takomillashtirish, davlat institutlari samaradorligini oshirish va hayot sifatini yaxshilashga qaratilgan islohotlarni davom ettirish muhim vazifa bo'lib qolmoqda.  
O'zbekiston Konstitutsiyasiga birinchi marta fuqarolik jamiyati institutlari faoliyatini tartibga soluvchi alohida bob kiritildi (XIII). Shunday qilib, 69-70 - moddalarda ushbu atamaning ta'rifi, shu jumladan jamoat birlashmalari-kasbiy va ijodiy uyushmalar, siyosiy partiyalar, olimlar jamiyatlari, ayollar tashkilotlari, faxriylar, yoshlar va nogironlar birlashmalari, ommaviy harakatlar, shuningdek boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari, fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari, ommaviy axborot vositalari.
Davlat o'z hududida ham, uning tashqarisida ham o'zbekistonliklarni himoya qilish va himoya qilishni kafolatlaydi. Fuqaroni tashqariga chiqarib yuborish mumkin emas respublika yoki boshqa davlatga beriladi. Mamlakatimizda xalqaro huquq normalariga muvofiq xorijda yashovchi vatandoshlar bilan aloqalarni saqlash va rivojlantirish siyosati amalga oshirilmoqda (23-modda). Shuningdek, shaxslar buzilgan huquq va erkinliklarini tiklash uchun uning ishini vakolatli, mustaqil va xolis sud tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda ko'rib chiqish huquqi kafolatlanadi.
Bu bizning asosiy qonunimizning dolzarbligini aks ettiradi, chunki u bugungi kunda insoniyat duch kelgan ko'plab global muammolarga javoblarni o'z ichiga oladi. 
Shunday qilib, so'nggi yillarda Prezident rahbarligida atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida yangi davlat boshqaruvi tizimi shakllandi, bir qator muhim normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi, strategik va dasturiy hujjatlar loyihalari yangilandi. Shu nuqtai nazardan, Konstitutsiyaning yangi tahrirda qabul qilinishi yangi O'zbekiston qurilishining huquqiy asoslarini mustahkamlashga xizmat qildi. Ushbu yo'nalishni tartibga soluvchi 68-moddadan tashqari (yerni, uning yer osti boyliklarini va tabiatini davlat tomonidan muhofaza qilish va muhofaza qilish to'g'risida), 49-moddaning mustahkamlanishi ham muhim ahamiyatga ega bo'ldi.: 
"Har bir inson qulay atrof-muhitga, uning holati to'g'risida ishonchli ma'lumotlarga ega bo'lish huquqiga ega... Davlat barqaror rivojlanish tamoyiliga muvofiq atrof-muhitni yaxshilash, tiklash va muhofaza qilish, ekologik muvozanatni saqlash bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshiradi."
***
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mamlakat kelajagi asoslarini shakllantiradigan, jamiyatda barqarorlikni saqlaydigan, xalqimiz ravnaqiga hissa qo'shadigan muhim hujjat bo'lib qolmoqda. 
Ushbu fundamental normativ-huquqiy hujjat qabul qilinganining 32 yilligi munosabati bilan respublikada ilmiy konferensiyalar, ko'rgazmalar va boshqa madaniy tadbirlar o'tkazilmoqda. Bularning barchasi nafaqat asosiy qonunning ahamiyatini ta'kidlabgina qolmay, balki fuqarolarning huquqiy savodxonligini oshirishga yordam beradi. Va keyingi yubileyni nishonlash nafaqat o'tmishga hurmat, balki yangi imkoniyatlar va yutuqlarga to'la kelajakka qarashdir.  

Rustam Abdullayev,
TDYU dotsenti, PhD (PhD) 
yuridik fanlar bo'yicha.