O'zbekiston parlamentiga kuzgi saylovlar yangi tizim asosida o'tkaziladi

O'zbekiston saylov tizimi xalqaro standartlar, demokratik davlatlarning ilg'or tajribalari, o'zbek xalqining urf-odatlari va qadriyatlarini o'zida mujassam etgan. Ijobiy xorijiy tajribani sinchkovlik bilan o'rganish asosida va demokratik jamiyatni bosqichma-bosqich shakllantirishning mahalliy amaliyotini hisobga olgan holda, ko'p partiyaviylikka asoslangan saylov tizimining o'z modeli yaratildi. Shunday qilib, saylov tizimining demokratiyasining zaruriy sharti ijtimoiy kuchlarning o'zaro bog'liqligini aks ettiruvchi turli xil ijtimoiy manfaatlarni aniqlash va imkon qadar ko'proq hisobga olish mexanizmiga aylanadi.

Mamlakatimiz saylov qonunchiligi inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasida, fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Paktda, O'zbekiston tomonidan ratifikatsiya qilingan boshqa xalqaro huquqiy hujjatlarda mustahkamlangan dunyoda umume'tirof etilgan asosiy demokratik tamoyillarga asoslanadi.
1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O'zbekiston Konstitutsiyasida saylov tizimiga bag'ishlangan alohida XXI bob mavjud edi. 117-modda normalarida O'zbekiston saylov tizimining mohiyatini belgilab beruvchi asosiy prinsiplar va qoidalar mustahkamlangan. Konstitutsiyaning tegishli bobi yangi tahrirda (XXII) kengaytirildi va saylov tizimining asosiy tamoyillari va ishlash tartibini batafsil belgilaydigan ikkita moddani (128 va 129) o'z ichiga oladi. Biroq, asosiy qonun saylov tizimining o'ziga xos modelini belgilamaydi, balki qarorni O'zR saylov kodeksiga topshiradi.
Shunga ko'ra, 2023 yil dekabr oyida saylov kodeksiga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritildi, bu bizning saylov tizimimizning modeli va xarakterini sezilarli darajada o'zgartirdi. Avvalo, hujjat Qonunchilik palatasiga saylovlarni aralash, ya'ni majoritar-proporsional saylov tizimi asosida o'tkazishning yangi tartibini mustahkamladi. Endi Oliy Majlis quyi palatasiga saylovda 75 ta bir mandatli saylov okruglari tashkil etiladi, ularning har biridan majoritar tizim bo'yicha deputat saylanadi (muayyan nomzodlar bo'yicha ovoz berish), shuningdek, yagona okrug, bu yerda ovoz berish partiya ro 'yxatlari bo' yicha (u yoki bu partiya uchun) o 'tkaziladi, 75 ta deputatlik o' rinbosari esa ovozlar soniga mutanosib ravishda taqsimlanadi., partiya uchun taqdim etilgan.
Ta'kidlash joizki, saylov tizimining aralash modeliga ko'ra, Oliy Majlisning quyi palatasi yarim eski shaklda, ya'ni majoritar tizim asosida, okrug saylovlarida ko'pchilik ovoz olgan nomzod g'alaba qozonganida, qolgan yarmi esa yangi usulda, ya'ni proporsional tizim asosida tuziladi. palatadagi o'rinlarning yarmi partiya nomzodlari saylovchilar tomonidan berilgan ovozlar ulushiga muvofiq qabul qilinadi.
Majoritariya tizimi bo'yicha saylangan nomzod boshqa nomzodlarga nisbatan bir mandatli saylov okruglari bo'yicha ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning eng ko'p ovozini olgan nomzod hisoblanadi. Proporsional tizim bo'yicha saylanganlar partiya ro'yxatiga kiritilgan nomzodlar hisoblanadi. Bunda mandatlarni deputatlar o'rtasida taqsimlash partiya ro'yxatiga kiritilgan deputatlikka nomzodlar navbatiga muvofiq amalga oshiriladi.
Shuningdek, yangilik shundan iboratki, agar faqat bitta siyosiy partiya saylovda qatnashgan saylovchilarning etti foizi yoki undan ko'p ovozini to'plagan bo'lsa, deputatlik o'rinlari saylovda eng ko'p ovoz olgan ikkinchi siyosiy partiya o'rtasida taqsimlanadi. Bundan tashqari, o'zgarishlarga ko'ra, fraksiya tashkil etish huquqiga Qonunchilik palatasining kamida besh nafar deputati ega (ilgari ularning soni to'qqizta edi).
Xalq deputatlari Kengashlariga saylov o ' tkazishda viloyat, tuman va shahar saylov komissiyalari tuziladi. Shuningdek, Markaziy saylov komissiyasi a'zolari soni kamaytirildi (15 dan 9 gacha). Shu bilan birga, uning raisi davlat rahbarining taklifiga binoan saylanadi. Bundan tashqari, u ushbu lavozimga ketma-ket ikki muddatdan ortiq saylanishi mumkin emas va Markaziy saylov komissiyasi a'zolaridan kamida bittasi Qoraqalpog'iston vakili bo'lishi kerak. Kvotaning, ya'ni ayollarning minimal sonining - deputatlikka nomzodlar umumiy sonining 30 foizidan 40 foizigacha ko'payishi jiddiy yangilik bo'ldi.
Qonunchilik romanlarining ahamiyatini baholab, bu davlat hokimiyati vakillik organlari tarkibini shakllantirish tizimidagi tub qadam va yutuq ekanligini ta'kidlash mumkin. Ularning kiritilishi saylov tizimini yangilash va takomillashtirishning muhim vositasi sifatida qaralishi kerak. Ular vakillik organlariga saylovlar yanada faol va raqobatbardosh bo'lishi uchun sharoit yaratadilar.
O'zbekiston saylov qonunchiligining yangilanishi ijtimoiy va davlat ehtiyojlariga mos keladi. Shubhasiz, oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylovlarga aralash saylov tizimini joriy etish siyosiy partiyalar raqobatini sezilarli darajada kuchaytiradi.
Saylovlar davlat hokimiyatining vakillik organlarini shakllantirishning demokratik usuli hisoblanadi. Demokratik saylovlarning ajralmas belgilaridan biri bu saylangan lavozimlarga muqobil nomzodlarning mavjudligi. Aks holda, saylovlar ijtimoiy-siyosiy ma'nosini yo'qotadi, lavozimga tayinlash, tasdiqlash turiga aylanadi.
Aynan siyosiy partiyalar o'z nomzodlarini ko'rsatib, o'zaro raqobatlashib, saylovchi uchun haqiqiy tanlov imkoniyatini yaratadilar. Saylovlar hokimiyat organlarini qonuniylashtiradi, ya'ni ularning faoliyati uchun qonuniy asoslar yaratadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, bizning saylov tizimimiz zamonaviy xalqaro saylov standartlariga asoslanadi, tegishli mezon va talablarni belgilaydi, shuningdek, ilg'or xorijiy tajribani hisobga oladi. Yangi saylov qonunchiligi demokratik yangilanishlarni amalga oshirish vositalaridan biri, saylovlarni ochiq va oshkora o'tkazishning ishonchli mexanizmi bo'lishi kerak.
Milliy saylov tizimida rivojlangan mamlakatlarning ilg'or tajribasi va milliy an'analarning uyg'unligi xalqning erkin va ochiq irodasini ta'minlaydi. Qonunchilik romanlari fuqarolarning saylov huquqlarining adolat, oshkoralik, ochiqlik va shaffoflik tamoyillari asosida amalga oshirilishini ta'minlashga, saylovchilarga saylovda erkin ishtirok etish uchun zarur shart - sharoitlar yaratishga, siyosiy partiyalar va ularning nomzodlariga esa saylov kampaniyasi davomida keng va teng imkoniyatlar yaratishga qaratilgan.
Fuqarolarning manfaatlarini mutanosib va \ u200b \ u200bhaqiqiy ifoda etish maqsadida xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashlarida aholi soniga bog'liq bo'lgan deputatlik o'rinlari soni normalari belgilandi: aholisi ikki milliongacha bo'lgan hududlarda - 30 dan 40 gacha; ikki million va undan yuqori - 40 dan 50 gacha.
Xalq deputatlari tuman va shahar Kengashlarida deputatlik o'rinlari soni xuddi shunday belgilanadi: aholisi 30 minggacha bo'lgan hududlarda - 10 dan 15 gacha; 30 dan 100 minggacha - 15 dan 20 gacha; 100 dan 300 minggacha - 20 dan 25 gacha; 300 mingdan ortiq - 25 dan 30 gacha.
Shuningdek, milliy saylov tizimining eng muhim xususiyati qonun talablariga muvofiq saylovlarni tashkil etish va o'tkazishni ta'minlaydigan mustaqil saylov komissiyalari tizimidir. Bundan tashqari, mamlakatimiz tarixida birinchi marta barcha viloyatlarda va Toshkent shahrida hududiy saylov komissiyalari tashkil etilib, tegishli hududda xalq deputatlari viloyat, Toshkent shahar Kengashlarida saylovlar tashkil etilmoqda.
Shunday qilib, saylov tizimining o'zgarishi saylovlarni tashkil etish va o'tkazish tartibini takomillashtirishga olib keldi. Ushbu jarayon ko'p partiyali tizimning shakllanishi va siyosiy partiyalarning etukligining oshishi bilan chambarchas bog'liq. Bundan tashqari, siyosiy partiyalarning roli va mas'uliyatini kuchaytirish, saylov komissiyalarining mustaqilligini ta'minlash, saylovlarni jamoatchilik nazoratining Real mexanizmini joriy etish uchun sharoit yaratildi.
Saylov qonunchiligining yangiliklari, birinchidan, siyosiy partiyalarning saylov jarayonidagi roli va mas'uliyatini oshirishga yordam beradi; ikkinchidan, vakillik hokimiyati organlarini shakllantirishda siyosiy partiyalarning faol ishtiroki uchun tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlarni yaratish.

Ilyos Tulteyev, 
o ' zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Qonunchilik va huquqiy siyosat instituti sektor mudiri,
yuridik fanlar doktori, professor.