O'zbekiston soya iqtisodiyotini qisqartirish bo'yicha faol choralar ko'rmoqda

Mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun pul-kredit, valyuta, soliq va boshqa sohalarda qulay shart-sharoitlar yaratishga, shuningdek, investitsiya muhitini yaxshilashga qaratilgan keng ko'lamli islohotlar amalga oshirilmoqda.

Shu bilan birga, ekspertlarning baholari va tadbirkorlik sub'ektlari o'rtasida o'tkazilgan so'rovlar iqtisodiyotdagi soya aylanmasi yuqori darajada saqlanib qolayotganidan dalolat beradi. Bu, ayniqsa, savdo va umumiy ovqatlanish, avtomobil transporti, uy-joy qurilishi va ta'mirlash, uy-joy kommunal xizmatlari kabi sohalarda sezilarli.
Albatta, bu holat vijdonli tadbirkorlarning manfaatlariga zarar etkazadi va biznes yuritishda teng bo'lmagan sharoitlarni yaratadi.  
Davlatimiz rahbari 16 yanvar kuni bo'lib o'tgan yig'ilishda soya iqtisodiyoti muammosi dolzarbligini ta'kidladi. Ushbu ma'lumotlarga ko'ra, soyada katta miqdordagi tovar aylanmasi saqlanib qolmoqda: xizmat ko'rsatish sohasida — 140 trillion so'm, qurilishda — 50 trillion so'm va sanoatda — 40 trillion so'm. Agar ushbu mablag'lar maqsadga muvofiq ishlatilsa, yalpi ichki mahsulot 135 trillion so'mga, Davlat byudjeti esa 30 trillion so'mga ko'payadi.  
Hisobotlarda 27 ming qurilish tashkilotining qariyb 11 ming yoki 41 foizi faqat bitta rasmiy ishlaydigan xodimni ko'rsatgan. Ulardan 2 249 tasi Toshkentda, 1 087 tasi Toshkent viloyatida, 837 tasi Samarqand viloyatida faoliyat yuritmoqda. Ushbu kompaniyalar o'tgan yili 4 trillion so'mlik qurilish ishlarini amalga oshirdi.
Global miqyosdagi muammo
Afsuski, soya iqtisodiyoti nafaqat O'zbekistonda, balki butun dunyoda mavjud. Iqtisodchi olim E. Feyg o'tgan asrning 70-yillari oxirida uning ko'lami AQShning rasmiy yalpi ichki mahsulotining uchdan bir qismini tashkil etganini taxmin qildi. Ushbu baholash Amerika Qo'shma Shtatlari Kongressining iqtisodiy qo'mitasida maxsus muhokama qilindi.
1991 yilda Jenevada Evropa tahlilchilarining soyali va norasmiy iqtisodiyotga bag'ishlangan konferentsiyasi bo'lib o'tdi. Uning materiallari asosida bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda soya iqtisodiyoti statistikasi bo'yicha maxsus ko'rsatmalar chiqarildi. O'shandan beri bu muammo ko'plab rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda keng o'rganilmoqda. 2016 yilda Italiyada yalpi ichki mahsulotga nisbatan soya iqtisodiyoti hajmi 21,1 foizni, Shvetsiyada 20,4 foizni, Fransiyada 14 foizni, Germaniyada 13 foizni tashkil etdi. 
Rivojlanayotgan mamlakatlarda ko'rsatkichlar ayniqsa yuqori. Masalan, Tailandda uning hajmi 71 foizga, Misr va Boliviyada 66 foizga, Panamada 62 foizga yetdi. Yaqinda Rossiya 28 ta davlatni qamrab olgan reytingda to'rtinchi o'rinni egalladi va eng yirik soya iqtisodiyoti beshligiga kirdi. Global "soya" ning rivojlanishini baholash va prognoz qilish bo'yicha bir qator tadqiqotlarga ko'ra, uning hajmi 33,6 trillion rublni tashkil etadi yoki mamlakat yalpi ichki mahsulotining 39 foiziga teng.  
Ukraina yalpi ichki mahsulotning 46 foizi, Nigeriya 48 foizi va Ozarbayjon 67 foizi, Shri — Lanka 38 foizi bilan katta soya iqtisodiyotiga ega. 
Mutaxassislar soyali iqtisodiyotning bunday ta'rifini berishadi-davlat tomonidan tartibga solish, soliqqa tortish yoki nazorat doirasidan tashqarida bo'lgan iqtisodiy faoliyat.
Soya iqtisodiyoti sektori hajmining eng kichik ko'rsatkichlari AQShda qayd etilgan — YaIMning 7,8 foizi, Yaponiya — 10 foizi va Xitoy — 10,2 foizi. 2016 yilda global yalpi ichki mahsulotdagi soya iqtisodiyotining ulushi 22,6 foizdan oshdi. Keyingi yillarda bu ko'rsatkich pasayib ketdi: 2017 yilda-22,5 foizgacha, 2020 yilda — 22,1 foizgacha. Ushbu ko'rsatkich 2025 yilda 21,4 foizga tushishi kutilmoqda.
Sabablari va oqibatlari
Soya iqtisodiyotining rivojlanishiga olib keladigan ko'plab omillar mavjud. Bu insonning qarama-qarshi tabiati, yaxshilik va yomonlik o'rtasidagi kurash, soliq siyosatidagi kamchiliklar, tovarlar va xizmatlar bozorining to'yinganligi, iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari o'rtasida muvozanatning yo'qligi, aholining xarid qobiliyatining pastligi, Qonunchilik bazasining etishmasligi, iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurash mexanizmining nomukammalligi, davlatning xususiy mulk va xususiy sektorga munosabati, byurokratiya, vakolat darajasi va davlat xizmatchilarining javobgarligi, tadbirkorlarga ma'muriy bosim, xayriya ishlariga majburlash.
Soyada ishlaydigan tadbirkorlar davlat xazinasiga kamroq soliq to'laydilar, ushbu foyda miqdorini sun'iy ravishda kamaytiradilar yoki tovarlarni sotish, bajarilgan ishlar yoki ko'rsatilgan xizmatlardan tushgan mablag'ni davlatdan yashiradilar.
Shuni tan olish kerakki, kontrabanda yo'li bilan olib kelingan sigaretlarni "peshtaxta ostidan" sotadigan va undan olingan daromadni hech qaerda ko'rsatmaydigan do'kon egalari AQSh yoki Britaniyada ham mavjud. Faqatgina farq shundaki, rivojlangan mamlakatlarda hukumatlar noqonuniy savdo ulushini kamaytirish choralarini ko'rishga intilmoqda. 
Sobiq Ittifoqda insonning kundalik hayoti uchun zarur bo'lgan tovarlar ko'pincha kam edi. Masalan, korxonalar yoki tashkilotlardagi ko'plab haydovchilar xizmat mashinalariga yonilg'i quyadigan benzinning bir qismini sotishgan. Soya iqtisodiyotiga bag'ishlangan tadqiqotlardan birida, o'tgan asrning 70-yillarida, 33 dan 65 foizgacha, katta shaharlarda avtomobil bilan to'ldirilgan benzin shu tarzda o'g'irlanganligi qayd etilgan.
Shuningdek, davlat xazinasidan ishlab chiqarilmagan mahsulotlar, pishmagan hosil, isbotlanmagan xizmatlarni yozib olish orqali pul o'g'irlash mumkin edi. Yashirin iqtisodiyotning mavjudligining muhim omili aylanmada katta miqdordagi naqd pul mavjudligi edi. Bunga odamlarning moliya tashkilotlariga bo'lgan ishonchsizligi sabab bo'lgan. 1970-80-yillarda odamlar pulni tejash imkoniyatiga ega bo'lgan taqdirda ham, kam odam uni targ'ib qilinganidek omonat kassasiga olib bordi va "yostiq ostida"saqlashni afzal ko'rdi. O'tgan asrning 90-yillarida aholining "yonib ketgan" bank omonatlari taqdirini hisobga olsak, ular to'g'ri edi.  
O'zbekiston Prezidentining tadbirkorlik uchun to'siqlarni qisqartirish, soliqlar bo'yicha foizlarni kamaytirish borasidagi islohotlari soya iqtisodiyotini qisqartirishga yordam bermoqda. To'g'ri, hali ham ba'zi muammolar mavjud. Davlatimiz rahbari hisobotda shtatda faqat bitta xodim borligini ko'rsatuvchi qurilish tashkiloti besh milliard so'mlik obyekt qurayotgani faktini keltirganida ulardan biriga ishora qildi.
Yashirin iqtisodiyot har qanday mamlakatda qonundan tashqari, ko'pincha bunday qonunbuzarliklar uchun jinoiy javobgarlik ko'zda tutilgan. Masalan, qalbaki mahsulotlarni etkazib beruvchi ham, uni sotadigan kishi ham, pora evaziga ularning hiyla-nayranglariga ko'z yumgan amaldor ham noqonuniy ishlayotganligini biladi. Shuning uchun hamma narsa iloji boricha yashirin tarzda amalga oshiriladi.
Mas'ul idoralar faqat taxminiy taxminlarni berishi mumkin. 2019 yilda O'zbekistonda soya iqtisodiyotining ulushi sohaga qarab 48 foizdan 62 foizgacha bo'lishi mumkinligi haqida xabar berilgan edi.  
Ochiqlik siyosati va raqamlashtirish nima uchun
So'nggi yillarda ochiqlik siyosati tufayli jamoatchilikka turli statistik faktlar keltirilmoqda. Bu soyali iqtisodiyotning ulushi ortib borayotgandek tuyulishi mumkin. Va Agar Jahon banki O'zbekistonning yalpi ichki mahsulotini 80 milliard dollar deb hisoblasa, unda 32 milliard dollar daromad Davlat byudjetiga tushmaydi. Soya iqtisodiyotining zarari shundaki, u soliqlarni qonuniy to'lash uchun rag'batni" o'ldiradi". Aytaylik, firmalar yoki kompaniyalar daromadlarni yashirish orqali qanday boyitilganini ko'rib, boshqa firma egasi soliq to'lash istagini yo'qotadi.
O'zbekistonda yashirin iqtisodiyotning mavjudligi, albatta, uning ildizi va sabablariga ega.
Ulardan birinchisi, davlatning iqtisodiy ishlarga haddan tashqari aralashishi. Yaqin vaqtgacha o'z biznesini rasman ro'yxatdan o'tkazgan tadbirkor o'zini butunlay erkin deb ayta olmadi. Masalan, tuman hokimi yoki boshqa mansabdor shaxs tadbirlarni o'tkazish, obodonlashtirish yoki boshqa maqsadlar uchun ma'lum miqdorda mablag ' ajratishni "so'rashi" mumkin edi. Aslida daromadning bir qismini tadbirni o'tkazish uchun o'tkazishga majbur bo'lgan tadbirkor, tabiiyki, soliq hisobotida bu miqdorni ko'rsatmagan. Nima uchun do'konlar yoki oshxonalar mijozga chek berishni yoqtirmasdi? Chunki ular biron bir amaldor yoki tekshiruvchining to'lanmagan yig'ilishlarini yopish uchun bo'shliqni qoldirishlari kerak edi.  
Ikkinchi sabab og'ir soliq yuki edi. Shu bois O'zbekiston hukumati tadbirkorlarni shaffof faoliyatga undash maqsadida qo'shilgan qiymat solig'ini 12 foizga tushirdi. Bu shuni anglatadiki, soliq rasmiy ravishda ishlashdan ko'ra xususiy transport bilan shug'ullanishni afzal ko'rgan avtomobilning shartli haydovchisiga og'irlik qilmasligi kerak. 
Uchinchi sabab — korruptsiya. O'zbekistonda bir nechta tekshiruvchi instansiyalar mavjud bo'lib, ularning shtatida har doim pora evaziga o'z daromadlarini yashirgan tadbirkorlarning hisobotlariga ko'z yumganlar bo'lgan.
Endi O'zbekistonda hujjatlar va ish yuritish asta-sekin raqamlashtirilmoqda, bu esa yashirin iqtisodiyot ulushining pasayishiga olib keladi. Naqd pul aylanmasining pasayishi, elektron to'lovlarga o'tish, shuningdek, bir tomondan, soyali iqtisodiyotni pasaytiradi, boshqa tomondan, banklarga bo'lgan ishonchning oshishiga yordam beradi.    
Prezident Shavkat Mirziyoyev hukumatning yashirin iqtisodiyot masalasiga bag'ishlangan yig'ilishida Bosh prokuratura huzuridagi iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish departamenti faoliyati butunlay o'zgartirilishini ta'kidladi. Uning huzurida ilmiy-tahliliy va o'quv markazi ochiladi. 
Davlatimiz rahbari soya iqtisodiyotiga qarshi kurashish sohasida davlat nazorati mexanizmlarini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida qaror imzoladi. Ularga qonunga bo'ysunuvchi tadbirkorlarni qo'llab-quvvatlash, soyali iqtisodiyot ko'lamini repressiv tarzda emas, balki tadbirkorlarni rag'batlantirish va ularga amaliy yordam ko'rsatish mexanizmlari orqali qisqartirish ko'zda tutilgan. Shuningdek, jazo choralarini kuchaytirishdan bosh tortgan holda, vijdonli tadbirkorlarni himoya qilish rejalashtirilgan, bu esa biznesni rivojlantirishga xalaqit beradigan korruptsiya omillarini yo'q qilishga olib kelishi kerak. 
Ushbu ish qanday natija berganligi to'g'risida xulosa bir yil ichida — O'zbekistonda soya iqtisodiyotining ulushiga bag'ishlangan yangi hisobot e'lon qilinganda amalga oshirilishi mumkin.