O'zbekiston: ilm-fan sohasidagi ayollarning muvaffaqiyati-jamiyat ko'zgusi

Yangi O'zbekistonning 2022-2026 yillarga mo'ljallangan rivojlanish strategiyasining maqsadlaridan biri demokratik davlatni shakllantirishning eng muhim vazifasi bo'lgan ayollarni qo'llab-quvvatlash va ularning jamiyat hayotidagi faolligini yanada oshirishga bag'ishlangan. Strategiyaga ko'ra, ushbu yo'nalishdagi ishlarning ustuvor yo'nalishlari gender tengligini ta'minlash, ayollarning ijtimoiy-siyosiy hayotdagi rolini oshirish, ularga ta'lim va kasblarni egallashda har tomonlama ko'maklashish, munosib ish topish, ayollar tadbirkorligini qo'llab-quvvatlash, iqtidorli qizlarning qobiliyatlarini aniqlash va to'g'ri yo'naltirishdir.

2022-2026 yillarda mamlakatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy hayotining barcha sohalarida ayollar faolligini oshirish bo'yicha qabul qilingan milliy dasturda ayollarning fan va texnologiyalar sohasidagi rolini yanada oshirish uchun qo'shimcha shart-sharoitlar yaratish bo'yicha chora-tadbirlar keltirilgan. Qizlar va ayollarning oliy ma'lumot olishlari, ularni ishga joylashtirishdagi gender farqlarini bartaraf etishga qaratilgan keng ko'lamli loyihalarning misoli "bir million dasturchi" loyihasi va "Technovation Girls Uzbekistan"tanlovidir.
Hozirgi vaqtda O'zbekistonning ilmiy va ta'lim muassasalarida 700 dan ortiq ayol fan doktori va 5 nafar ayol akademik faoliyat olib bormoqda. Ushbu olimlarning, ayniqsa kimyo, biotexnologiya va qishloq xo'jaligi kabi sohalardagi intellektual ishlari milliy va xalqaro miqyosda tan olinmoqda. O'zbekiston fanlar Akademiyasining ilmiy institutlarida 3000 ga yaqin ayol faol tadqiqot olib bormoqda. 
Ushbu yutuqlarga qaramay, YUNESKOning ilm-fan bo'yicha yangi hisoboti shuni ko'rsatadiki, ayollar texnik yo'nalishdagi bitiruvchilarning atigi 28 foizini va dunyodagi kompyuter va kompyuter fanlari bitiruvchilarining 40 foizini tashkil qiladi, bu esa ilm-fan va texnologiyadagi ayollarning tengsizligini ko'rsatadi.
Statistika agentligi ma'lumotlariga ko'ra, O'zbekistonda oliy ta'limda ilmiy, texnologik, muhandislik va matematika dasturlarini bitirgan ayollar ulushi ortib bormoqda. Agar 2017 yilda u 32,6 foizni tashkil etgan bo'lsa, 2021 yilda u 40,2 foizni tashkil etdi. 2022 yil yakunlariga ko'ra, O'zbekistonda tabiiy fanlar, matematika va statistika, ijtimoiy ta'minot, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, muhandislik, mexanik ishlov berish va qurilish bo'yicha oliy ta'lim dasturlari bitiruvchilarining ulushi 27,3 foizni tashkil etdi.  
O'zbek ayol olimlari ulkan yutuqlarga erishayotgan bo'lsalar-da, ular butun dunyo bo'ylab hamkasblari uchun umumiy bo'lgan muammolarga duch kelishda davom etmoqdalar. Gender stereotiplari, madaniy kutishlar va ba'zi ilmiy fanlarda vakillikning tarixiy etishmasligi to'siqlarni keltirib chiqaradi. Mamlakatda olib borilayotgan sa'y-harakatlar ushbu muammolarni hal qilishga qaratilgan. Ular ko'proq ayollarni ta'lim va murabbiylik dasturlari orqali Stem (fan, texnologiya, muhandislik va matematika) sohalarida martaba qurishga undamoqda. 
Ma'lumki, Stem sohasi BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 2030 yilgacha bo'lgan umumiy kun tartibiga kiritilgan barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishda ularning asosiy rollaridan birini o'ynaydi. Ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik muammolarni hal qilishga qaratilgan 17 ta o'zaro bog'liq maqsad odamlarning hayot sifatini yaxshilashga qaratilgan. Stem ta'limi va Stem bandligini rivojlantirish barqaror va inklyuziv jamoalarni yaratishga va "sifatli ta'lim", "gender tengligi", "sanoatlashtirish, innovatsiyalar va infratuzilma", "tengsizlikni kamaytirish"maqsadlariga erishishga yordam beradi.
Stemning rivojlanishi xalqaro tashkilotlar va davlatlarning diqqat markazida. Buning sababi nafaqat ilmiy jamoalarning konstruktiv o'zgarishi uchun mavjud bo'lgan potentsialda, balki sohaga xos bo'lgan gender tafovutida ham.
O'zbekistondagi BMTTD islohotlarni tezlashtirish laboratoriyasi ("Accelerator Lab") STEM ta'limini rivojlantirishda gender omillarini o'rganishga bag'ishlangan tadqiqot natijalari bilan ma'ruza qildi. Toshkent, Farg'ona, Andijon va Surxondaryo viloyatlarida o'tkazildi. Tadqiqotning asosiy yo'nalishi qizlar va ayollarning Stem ta'limi va kasblarini tanlashiga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan omillarni aniqlashga qaratilgan. STEMDA ayollarning traektoriyasini belgilovchi bir qancha muhim omillar ta'kidlangan. 
Qizlar va ayollar ota-onalarning ta'limidan qat'i nazar, STEMDA yuqori darajadagi ishtirokni namoyish etadilar. Shunisi e'tiborga loyiqki, aka-uka va opa-singillarning texnik ta'limi ushbu sohada kasb tanlashning asosiy omiliga aylanmoqda. Stem kasblarini tanlash motivlari o'smirlik va erta yoshlik davrida avjiga chiqadi. O'z-o'zini anglash, o'z-o'zini rivojlantirish, o'sish imkoniyatlari kabi omillar kasb tanlashni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Psixologik xususiyatlar va ishonchli ijtimoiy qo'llab-quvvatlash STEM yo'nalishlari foydasiga ishonchli qaror qabul qilish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. 
Ushbu sohada ayollarning muvaffaqiyatiga hissa qo'shadigan sharoitlarni yaratish bo'yicha bir qator tavsiyalar mavjud. Bularga ayollarning Stem ta'limini qo'llab-quvvatlovchi siyosatni ishlab chiqish, talaba ayollarning dunyoqarashi va tajribasini kengaytirish maqsadida chet elda amaliyot o'tash imkoniyatlarini yaratish kiradi. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, STEMGA bag'ishlangan teleko'rsatuvlar va TED Talk platformalarini yaratish foydali bo'ladi, bu sohada kelajak avlodlarni ilhomlantirishi mumkin bo'lgan muvaffaqiyatli ayollar ishtirok etadi. 
Ilm-fan, muhandislik, muhandislik va matematika sohalarida ayollarning o'zlarining qonuniy o'rnini tan olishlari juda muhimdir. Ayollar ilmiy rivojlanish jarayonlarida ishtirok etish huquqiga ega bo'lishsa-da, statistika hali ham bu sohada, ayniqsa sanoati rivojlangan mamlakatlarda erkaklarning dunyodagi ustun rolini ko'rsatadi.
O'zbek ayollarining ilm-fan sohasidagi yutuqlari o'zgarishlarning katalizatori bo'lib xizmat qilmoqda. Namuna bo'lib, ular keyingi avlodni ko'proq orzu qilishga va ijtimoiy to'siqlarni engishga ilhomlantiradi. An'anaviy stereotiplarni buzish va yaratilgan imkoniyatlardan foydalanish orqali ayollar yanada inklyuziv va xilma-xil ilmiy hamjamiyatga hissa qo'shishga qodir.

Ruhsora Xolikova,
Toshkent davlat dotsenti 
iqtisodiyot universiteti.