O'zbekiston qashshoqlikni qanday kamaytiradi va aholi daromadlarini oshiradi

O'zbekistonda aholi daromadlarini oshirish va qashshoqlikka qarshi kurashish borasidagi izchil ishlarga alohida e'tibor qaratilmoqda. Buning uchun kam ta'minlangan fuqarolarni aniqlash va keyinchalik ularga manzilli yordam ko'rsatishga qaratilgan bir qator islohotlar amalga oshirildi. 

Ish yangi O'zbekistonning 2022-2026 yillarga mo'ljallangan rivojlanish strategiyasi va "O'zbekiston-2030"strategiyasida belgilangan vazifalar doirasida amalga oshirilmoqda. Oliy Majlisga 2020-yil 24-yanvardagi murojaatnomasida prezident qashshoqlikka qarshi kurashni ustuvor vazifa sifatida belgilab berdi. Ta'kidlanishicha, ushbu muammoni hal qilish tadbirkorlik faoliyatini rag'batlantirishdan tortib, aholining qobiliyatlari va salohiyatini safarbar qilish, ish o'rinlari yaratishgacha bo'lgan kompleks iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni amalga oshirishni talab qiladi. 
2020 yilda kovid infektsiyasining birinchi holatlari aniqlangandan so'ng, infektsiya tarqalishining oldini olishga qaratilgan qat'iy choralar Ko'rildi, odamlarni izolyatsiya qilish choralari ko'rildi va fuqarolarning harakatchanligi cheklandi. Favqulodda vaziyatda mamlakatda inqirozga qarshi bir nechta paketlar qabul qilindi.
Birinchisi sog'liqni saqlash tizimini takomillashtirish, tibbiy muassasalarni texnik jihozlash va aholini tibbiy qo'llab-quvvatlash bilan bog'liq edi. Ikkinchisi koronavirusning iqtisodiyotga salbiy ta'sirini minimallashtirishga qaratilgan bir milliard dollar. Ijtimoiy zaif aholining ma'lumotlar bazalarini maqsadli qo'llab-quvvatlash maqsadida shakllantirish ishlari boshlandi. 
Davlatimiz rahbarining tashabbusi bilan mamlakatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish, aholi bandligini ta'minlash va kambag'allikni qisqartirish bo'yicha hokimlar yordamchilari instituti joriy etildi. "Mahallabay"tamoyili asosida joylarda qashshoqlikning oldini olish va oldini olish tizimi ishga tushirildi. 2021 yildan boshlab kam ta'minlangan fuqarolarni "ijtimoiy himoya yagona reyestri"axborot tizimiga kiritish orqali hisobga olish mexanizmi joriy etildi. Natijada aholining kam ta'minlangan qatlamlarini maqsadli ijtimoiy himoya qilish ko'lami kengaydi. Masalan, 2017-yilda 500 ming kam ta'minlangan oilalar ijtimoiy yordam olgan bo'lsa, 2021-yildan boshlab qamrovi to'rt barobardan ziyod oshdi, ajratilayotgan mablag'lar hajmi yetti barobarga oshib, yiliga 11 trillion so'mga yetdi. 2018 — yildan boshlab ijtimoiy sektorga byudjet transfertlari uch baravar ko'paydi-2022-yilda 35 trillion so'mdan 106 trillion so'mgacha. 
Birlashgan millatlar tashkilotining yirik xalqaro tashkilotlari — institutlari, xususan BMTTD O'zbekistondagi vakolatxonasi bilan hamkorlikda 2022-2026 yillarda yangi O'zbekistonning rivojlanish strategiyasida aks etgan qashshoqlikni kamaytirish bo'yicha uzoq muddatli chora-tadbirlar keng miqyosda ishlab chiqildi. Birinchi yo'nalishda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash orqali aholi farovonligini oshirish va jahon banki malakasi bo'yicha o'rtacha ko'rsatkichdan yuqori rivojlanish darajasiga ega mamlakatlar guruhiga qo'shilish maqsadi qo'yildi. 
Ikkinchi yo'nalish muhtojlarga ijtimoiy himoya qilish va ularga xizmat ko'rsatish tizimini takomillashtirish, alohida davlat boshqaruv organini tashkil etish, ijtimoiy himoya va bandlik dasturlarini integratsiyalash, nafaqalar darajasini bosqichma-bosqich oshirish, barqaror davlat pensiya tizimi, nogironlar uchun to'siqsiz muhitni nazarda tutadi.
 Izchil chora-tadbirlarni amalga oshirish muhtojlarni ijtimoiy nafaqalar va moliyaviy yordam bilan qamrab olish ko'lamini 85 foizga yetkazishni ta'minlaydi. 2022-yilda ajratilgan ijtimoiy paketlar qariyb 19,4 trillion so'mni tashkil etdi, bu 2021-yilga nisbatan 78 foizga yoki 8,5 trillion so'mga ko'pdir.byudjet ishchilarining ish haqini bosqichma-bosqich indeksatsiya qilish 21 foizga oshdi. Pensiya va ijtimoiy to'lovlarni indeksatsiya qilish 4 trillion 458 milliard so'mni tashkil etdi. Nafaqaxo'rlar va aholining zaif qatlamlariga bir martalik to'lov - 6 trillion 117 milliard so'mdan ortiq. Bir martalik to'lovlarni 4,1 million pensioner, 263 ming nafar boquvchisini yo'qotgan va bolaligidan nogiron bo'lgan, "temir daftar" ga kiritilgan yuz ming kishi, moddiy yordam olgan va 18 yoshga to'lmagan oilalardan 4,4 million bola olgan. 
Ta'lim tizimining samaradorligini oshirishga qaratilgan uchinchi yo'nalishda bolalarning kamida 80 foizini maktabgacha ta'lim bilan qamrab olishni kengaytirish, erta rivojlanish markazlarini tashkil etish choralarini ko'rish ko'zda tutilgan. Umumiy o'rta ta'limda 246 ta maktab qurilishi va 1 015 ta maktabni rekonstruksiya qilish, 1,2 million o'quvchi o'rinlarini yaratish rejalashtirilgan. Boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun bepul oziq-ovqat bilan ta'minlash va kam ta'minlangan bolalar uchun qo'shimcha mashg'ulotlar o'tkazish. Oliy ta'lim qamrovini 50 foizga yetkazish, shu jumladan nodavlat oliy o'quv yurtlari sonini 50 taga yetkazish. 
Sog'liqni saqlash tizimini takomillashtirishning to'rtinchi yo'nalishi doirasida ehtiyojmandlarni tibbiy xizmatlar bilan to'liq qamrab olish, profilaktika ishlari va patronajni takomillashtirish, davlat tibbiy sug'urtasi va xususiy sog'liqni saqlash tizimini rivojlantirish ko'zda tutilgan. Farmatsevtika va tibbiy asbob-uskunalar ichki bozorining 80 foizi mahalliy ishlab chiqarish hisobidan ta'minlanadi. 
Tadbirkorlik va kichik biznesni rivojlantirishga qaratilgan beshinchi yo'nalishni amalga oshirish uchun ochiq tanlov asosida aholiga 200 ming gektar paxta va don maydonlarini uzoq muddatli ijaraga berish, 300 mingta ixcham issiqxonalar qurish, "bir tuman, bir mahsulot"tamoyili bo'yicha mahallalar sonini 4 250 taga ko'paytirish rejalashtirilgan. 2026 yilga kelib 200 ta sanoat zonalarini tashkil etish va hududlarda biznes-inkubatorlarni rivojlantirish rejalashtirilgan. 
Oltinchi yo'nalishda aholining kam ta'minlangan qatlamlari bandligini ta'minlash rejalashtirilgan, ayollar o'rtasida ishsizlik darajasi 9 foizga, nogironligi bo'lgan shaxslar bandligi darajasi 19 foizga, chet elda ish o'rinlari 300 mingga oshishi kutilmoqda. 2,5 million kishining norasmiy bandligini legallashtirish, nogironlar uchun 163 ming ish o'rni yaratish, chet elga chiqishdan oldin kamida 300 ming mutaxassisni talab qilinadigan malakaga o'rgatish, Turkiya, Germaniya, Janubiy Koreyada kasb-hunar maktablari filiallarini ochish ko'zda tutilgan.
 Ettinchi yo'nalish-mintaqalarning muvozanatli rivojlanishi hisobiga qashshoqlikni kamaytirish odamlarning turmush darajasi va daromadlarini oshirish, shahar va tumanlarni rivojlantirishda orqada qolgan tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, oilaviy kooperativlar tashkil etish, 60 ta tuman uchun soliqqa tortish va tadbirkorlikni boshqarish bo'yicha imtiyozlarni nazarda tutadi. 
Qashshoqlikni kamaytirishning yana bir muhim omili sakkizinchi yo'nalishda aks etgan infratuzilmani rivojlantirishdir. Kelgusi ikki yil ichida aholining toza ichimlik suvi bilan ta'minlanish darajasi 67 foizga yetkaziladi, yo'l bo'yidagi infratuzilmani rivojlantirish hisobiga ish o'rinlari yaratiladi, ehtiyojmandlar tomonidan muqobil energiya manbalaridan foydalanishni rag'batlantirish choralari ko'riladi, uy-joy sotib olishda kam ta'minlangan oilalarni aniqlashning yangi mezonlari ishlab chiqiladi. 
Ekologik barqarorlikka erishish bo'yicha to'qqizinchi yo'nalish doirasidagi vazifalarni amalga oshirish uchun 2026 yilga kelib cho'llanish jarayonida bo'lgan yerlarni 11,7 foizga qisqartirish, ifloslantiruvchi moddalar chiqaradigan sanoat korxonalari sonini kamaytirish, Orolbo'yi hududida bir million gektar yerni tiklash rejalashtirilgan. Iqlim o'zgarishi xavfini sug'urtalash dasturlarida ishtirok etayotgan fermerlarning ulushi 51 foizga oshadi. Keyingi ikki yil ichida maishiy chiqindilarni yig'ish yuz foizni tashkil etadi, ularni qayta ishlash darajasi 21 foizdan 50 foizgacha oshadi. 
Belgilangan rejalarni amalga oshirish uchun joriy yilda Qashqadaryo va Buxoro viloyatlarida kambag'allikni kamaytirish bo'yicha mintaqaviy dasturlar doirasida ish boshlandi. Shuningdek, ushbu yo'nalishda mamlakatning to'qqizta mintaqasining 15 ta tumanida dasturlar ishlab chiqilmoqda. Bir vaqtning o'zida monetar qashshoqlik bo'yicha uy xo'jaliklari so'rovlari bilan ko'p o'lchovli qashshoqlik bo'yicha integratsiyalashgan so'rovlar o'tkaziladi. Mamlakatning ikki mintaqasida bolalar qashshoqligini kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlar samaradorligini tahlil qilish bo'yicha randomizatsiyalangan tadqiqotlar olib borilmoqda. Aholining zaif qatlamlari uchun ijtimoiy xaritalarni joriy etish rejalashtirilgan. Joriy yilning 1 oktyabridan boshlab ular orqali barcha ijtimoiy yordamni moliyalashtirish amalga oshiriladi. Rejalashtirilgan tadbirlar doirasida barcha 74 turdagi ijtimoiy yordam va imtiyozlar kartaga o'tkaziladi: transport va uy-joy kommunal xo'jaligi sohasidagi imtiyozlardan foydalanish mumkin bo'ladi.  
Belgilangan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish 2026 yilga kelib odamlarning daromadlarini sezilarli darajada oshirishga, mamlakatda qashshoqlikni kamaytirishga imkon beradi.

Muhsin Xolmuhamedov, 
direktor o'rinbosari
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi.