2023 yil aprel oyida qabul qilingan yangilangan Konstitutsiya-yangi O'zbekistonda insonning ajralmas huquq va erkinliklariga rioya qilish kafolati

Mustaqillik yillarida O'zbekistonda milliy davlatchilikning mustahkam poydevori barpo etilib, qonun ustuvorligi va inson huquqlari, uning hayoti, erkinligi, sha'ni va qadr-qimmati, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan boshqa ajralmas huquqlar tamoyillari ta'minlandi.

Demokratiya va inson huquqlarining zamonaviy mezonlariga javob beradigan barqaror siyosiy tizim yaratildi, barcha darajadagi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlari faol ishlamoqda. Ammo eng muhimi shundaki, jamiyat qonun ustuvorligi va inson huquqlariga hurmatni tasdiqlaydi.
Mamlakat rahbariyati tashabbusi bilan inson huquqlari bo'yicha xalqaro standartlar milliy Qonunchilik va huquqni qo'llash amaliyotiga tizimli va bosqichma-bosqich tatbiq etiladi. Hozirgi vaqtda O'zbekiston tomonidan ratifikatsiya qilingan inson huquqlari va erkinliklari sohasidagi 80 dan ortiq xalqaro hujjatlar normalari milliy qonunchilikda o'z aksini topmoqda. 2020 yil oktyabr oyida O'zbekiston butun dunyo bo'ylab inson huquqlarini himoya qilishni ta'minlashga qaratilgan BMT tizimining nufuzli hukumatlararo organi bo'lgan inson huquqlari bo'yicha Kengash a'zosi bo'ldi.
2020 yil iyun oyida BMTning inson huquqlari bo'yicha Kengashi va shartnoma qo'mitalarining tavsiyalarini amalga oshirishni nazarda tutuvchi O'zbekistonning inson huquqlari bo'yicha milliy strategiyasi birinchi marta qabul qilindi va izchil amalga oshirilmoqda. 
O'zbekiston hukumati inson huquqlari bo'yicha asosiy xalqaro shartnomalarni amalga oshirish, shartnoma organlarining tavsiyalarini bajarish bo'yicha keyingi chora-tadbirlar to'g'risida davriy hisobotlarni o'z vaqtida taqdim etadi. 
Konstitutsiyaning yangi tahrirda umumxalq ovozi bilan qabul qilinishi yangi O'zbekistonda inson huquqlarini ta'minlash va himoya qilishning konstitutsiyaviy asoslarini mustahkamlashga xizmat qildi.
Konstitutsiyaga 65 ta moddaga o'zgartish va qo'shimchalar kiritildi, ulardan 16 tasi bevosita insonning ajralmas huquq va erkinliklariga rioya etilishi kafolatlarini ta'minlashga qaratilgan.
Fuqarolarning jamoaviy, ekologik, axborot, raqamli, gender, somatik huquqlari, shuningdek rivojlanish huquqi konstitutsiyaviy va huquqiy himoyaning mustaqil institutlari sifatida mustahkamlangan. 
Konstitutsiyadagi eng muhim yangiliklar orasida o'lim jazosini to'liq taqiqlash, Miranda qoidasini qo'llash, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining huquqlari kafolatlarini kuchaytirish, Habeas corpus institutini aks ettirish va boshqalar mavjud. 
Gender tengligini ta'minlash, fuqaroligi bo'lmagan shaxslar sonini kamaytirish, bolalar va majburiy mehnatni yo'q qilish, fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirish va so'z erkinligini ta'minlashda yutuqlarga erishildi. O'zbekiston Markaziy Osiyo davlatlaridan birinchi bo'lib inson huquqlari bo'yicha milliy institutlarning yaxlit tizimini yaratdi. Shunga ko'ra, Konstitutsiyaning 56-moddasida aytilishicha, davlat inson huquqlari bo'yicha milliy institutlar faoliyatini tashkil etish uchun sharoit yaratadi. Asosiy qonunda birinchi marta inson huquqlari va erkinliklarini ta'minlash masalalarida to'g'ridan-to'g'ri harakat qilish normalari mustahkamlangan, bu O'zbekistonning huquqiy amaliyotida tubdan yangi hodisa hisoblanadi.
Konstitutsiyaning insonning asosiy huquqlari va erkinliklariga bag'ishlangan ikkinchi bo'limi mavjud mexanizmni sezilarli darajada kuchaytiradigan va inson huquqlarini ta'minlashning o'zbek modeli mohiyatini tavsiflovchi 25 ta roman bilan to'ldirildi.
Konstitutsiyaning 19-moddasiga muvofiq O'zbekiston Respublikasida inson huquqlari va erkinliklari xalqaro huquqning umume'tirof etilgan normalariga muvofiq va ushbu Konstitutsiyaga muvofiq tan olinadi va kafolatlanadi. Inson huquqlari va erkinliklari tug'ilishdan boshlab har kimga tegishli.
Asosiy qonunning 20-moddasida yangi huquqiy institutlarning uch turi qonuniylashtiriladi. Konstitutsiyaning 33-moddasida birinchi marta davlat butun dunyo bo'ylab Internet axborot tarmog'iga kirishni ta'minlash uchun sharoit yaratayotgani e'lon qilingan. Ushbu taqdimotdan oldin, maqola har kimning har qanday ma'lumotni qidirish, olish va tarqatish huquqlarini qayd etadi. 
Ushbu norma hozirgi va kelajakda inson salohiyatining rivojlanishi va o'sishi uchun katta istiqbollarni ochib beradi, bu esa AKTni rivojlantirishga, O'zbekistonda ko'plab sohalarni raqamlashtirishga turtki beradi.
Konstitutsiyaning 37-moddasida birinchi marta O'zbekiston Respublikasi fuqarolari davlat xizmatiga kirish huquqiga ega ekanligi belgilab qo'yilgan. Bepul va universal kirish xizmatning huquqiy asoslarini kamsitmasdan va cheklovlarsiz kengaytiradi. 55-moddada har biriga uning huquq va erkinliklarini sud tomonidan himoya qilish, davlat organlari va boshqa tashkilotlarning, ularning mansabdor shaxslarining noqonuniy qarorlari, harakatlari va harakatsizligi ustidan sudga shikoyat qilish, buzilgan huquq va erkinliklarni uning ishini vakolatli, mustaqil va xolis sud tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda ko'rib chiqish orqali tiklash huquqi kafolatlanadi. Asosiy qonunning eng yuqori huquqiy kuchi uning normalarining boshqa qonunlar va normativ-huquqiy hujjatlarga nisbatan ustunligini anglatadi. Sudlarga tegishli qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilinmaganligi sababli Konstitutsiya normalarini qo'llashni rad etishga yo'l qo'yilmasligiga e'tibor qaratish tavsiya etiladi. Muayyan ishda qo'llanilishi kerak bo'lgan uning normalari boshqa normativ-huquqiy hujjatga havolani o'z ichiga olgan hollarda, ishni ko'rib chiqayotgan sudlar tegishli huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi Konstitutsiya va qonun normalariga amal qilishlari kerak.
Sudlarga fuqarolarning davlat organlari, o'zini o'zi boshqarish organlari va ularning mansabdor shaxslari bilan munosabatlaridagi huquqlari samarali himoya qilinishini ta'minlash maqsadida ushbu organlar va ularning mansabdor shaxslari tomonidan shaxsga huquqiy ta'sir ko'rsatish choralarini qo'llashda Konstitutsiya bilan belgilangan mutanosiblik tamoyiliga rioya etilishini tekshirish tavsiya etiladi. Shu bilan birga, insonning davlat organlari bilan munosabatlarida yuzaga keladigan qonunchilikdagi barcha qarama-qarshiliklar va noaniqliklar inson foydasiga talqin qilinishi kerak.
Agar davlat organlari yoki ularning mansabdor shaxslarining noqonuniy qarorlari, harakatlari yoki harakatsizligi natijasida etkazilgan zarar ixtiyoriy ravishda qoplanmasa, Konstitutsiyaning 55-moddasida manfaatdor shaxsning iltimosiga binoan davlat tomonidan qoplanishi kafolatlanganligini hisobga olish tavsiya etiladi. Huquqbuzarlik sodir etganlikda aybdor shaxsga nisbatan qo'llaniladigan jazo yoki boshqa huquqiy ta'sir chorasi adolatli bo'lishi kerak, ya'ni huquqbuzarlikning og'irligiga, aybdorlik darajasiga va uning shaxsining ijtimoiy xavfliligiga mos kelishi kerak.
Ushbu kursning mantiqiy davomi Prezidentning 11 sentyabrdagi farmoni bilan "O'zbekiston-2030"strategiyasini tasdiqlash bo'ldi. Konstitutsiyaviy tamoyillarni amalga oshirish doirasida mamlakatni 2030 yilgacha uzoq muddatli rivojlantirishning beshta asosiy ustuvorligi belgilangan.
O'zbekistonda inson huquqlarini himoya qilish BMT bilan o'zaro munosabatlarning afzalliklaridan biri sifatida qaraladi. Mamlakatimiz inson huquqlarini himoya qilish va xalqaro hamkorlik, shu jumladan, mamlakatning siyosiy, ijtimoiy va ishbilarmonlik hayotida ayollarning rolini oshirish sohasidagi siyosatni takomillashtirish bo'yicha tashabbuslarni ilgari surmoqda. 
Alohida ehtiyojli shaxslarning huquqlarini himoya qilishga e'tibor qaratiladi. "Nogironligi bo' lgan shaxslarning huquqlari to ' g 'risida"gi yangi qonun kuchga kirdi. Parlament nogironlar huquqlari to'g'risidagi Konvensiyani ratifikatsiya qildi. O'zbekiston nogironlarning o'zini o'zi anglashi masalalari bo'yicha mintaqaviy kengash tuzishni taklif qilmoqda. 
O'zbekiston Prezidenti tomonidan BMT Bosh Assambleyasining yuksak tribunasidan ilgari surilgan yoshlar huquqlari to'g'risidagi xalqaro konvensiyani qabul qilish tashabbusi jahon hamjamiyati tomonidan qo'llab-quvvatlanmoqda. Davlatimiz rahbari yoshlar huquqlari bo'yicha maxsus ma'ruzachi lavozimini tashkil etish to'g'risida ham taklif bildirdi. 
O'zbekiston BMTning inson huquqlari bo'yicha jahon ta'lim dasturida faol ishtirok etmoqda. BMTning inson huquqlari sohasidagi ta'lim va tayyorgarlik to'g'risidagi Deklaratsiyasining qoidalarini amalga oshirish bo'yicha milliy harakatlar dasturi amalga oshirilmoqda. Inson huquqlari bo'yicha ta'lim tizimini rivojlantirish maqsadida BMTning inson huquqlari sohasidagi ixtiyoriy badallar jamg'armasiga hissa qo'shilmoqda. 
Mamlakatimiz sud-huquq sohasidagi islohotlarni chuqurlashtirishga ustuvor ahamiyat bermoqda, buning natijasida sudlar mustaqilligi va adolatli sud ishlarini yuritish huquqini himoya qilish sohasida xalqaro standartlarni amalga oshirish bo'yicha aniq chora-tadbirlar ko'rildi. BMT maxsus ma'ruzachisining sudyalar va advokatlarning mustaqilligi to'g'risidagi tavsiyalari amalga oshirilmoqda. 
Sud organlarining mustaqilligini ta'minlash, sudya kadrlarini tanlash va tayinlash masalalarini hal etish maqsadida O'zbekiston Prezidenti BMT inson huquqlari bo'yicha Kengashiga sudyalar Kengashlarining maqomi va faoliyatiga bag'ishlangan xalqaro prinsiplarni ishlab chiqish masalasini ko'rib chiqishni taklif qildi. 
Qiynoqlarga qarshi kurash O'zbekistonda sud-huquq islohotlarining ustuvor yo'nalishi hisoblanadi. Ularni oldini olishning milliy profilaktika mexanizmini joriy etish bo'yicha ishlar boshlandi. 
O'zbekiston qiynoqlarga qarshi Konvensiyaga fakultativ bayonnomani ratifikatsiya qilmoqchi. Shuningdek, Markaziy Osiyo mintaqasida inson huquqlari bo'yicha mintaqaviy mexanizm yaratilmoqda. Shu munosabat bilan inson huquqlari bo'yicha Samarqand forumi tashkil etildi. 
O'zbekiston xalqaro maydonda amalga oshirayotgan barcha chora-tadbirlar doirasida inson huquqlarini amalga oshirishga salmoqli hissa qo'shmoqda. Mamlakat xalqaro huquq sub'ekti sifatida rivojlanishining yangi darajasiga ko'tarilmoqda va xalqaro shartnomalar tuzish tashabbuskori, xalqaro qoidalarni ishlab chiqishda faol ishtirok etmoqda.
Yangi O'zbekistonda keng ko'lamli islohotlar va o'zgarishlar, jumladan, inson huquqlari va erkinliklarini ta'minlash, sha'ni va qadr-qimmatini hurmat qilish sohasida amalga oshirilmoqda. Ularning natijalarini so'nggi yillarda erishilgan yuqori chegaralarda, xalq farovonligini oshirishda, mamlakatning jahon miqyosidagi obro'sini oshirishda ko'rish mumkin. 

Bahodir Ismoilov, 
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Qonunchilik va huquqiy siyosat instituti sektor mudiri D. yu. n., professor.