O'zbekistonning suvdan foydalanish sohasidagi siyosati: Markaziy Osiyo mamlakatlari tajribasi va konsolidatsiyasi

Global iqlim o'zgarishi, suv-ekologik vaziyatning yomonlashishi va suv resurslarining etishmasligi tufayli yuzaga keladigan yangi muammolar va tahdidlarning paydo bo'lishi Markaziy Osiyoning barcha mamlakatlarida tashvish uyg'otmoqda. Bunday sharoitda optimizm mamlakatlar tomonidan mintaqa to'g'risida aniq tushuncha beradi: atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha qo'shma kelishilgan harakatlarni ishlab chiqish va amalga oshirish bo'yicha sa'y-harakatlarni birlashtirish kerak.

Bugungi kunda iqlim o'zgarishi Yerning barcha burchaklariga ta'sir qilmoqda va uning oqibatlari davlatlar iqtisodiyotiga katta zarar etkazmoqda, SDGGA erishishga to'sqinlik qilmoqda va insoniyat uchun jiddiy muammolarga aylanmoqda.
Davlatimiz rahbari bu muammoni baland tribunadan bir necha bor ko'targan. O'zbekiston prezidenti barcha mamlakatlar, yirik xalqaro tashkilotlar va fuqarolik jamiyati institutlariga murojaat qilib, iqlim o'zgarishiga qarshi kurashish va uning oqibatlarini yumshatish, iqlim strategiyalarini moliyalashtirish va "yashil" energiyaga o'tish sohasidagi sa'y-harakatlarni mustahkamlashga chaqirmoqda.
Markaziy Osiyo mamlakatlari, boshqa ko'plab mintaqalar singari, ekologik muammolarga duch kelishmoqda. O'zbekiston, o'z navbatida, ularga qarshi kurashishga sodiqligini namoyish etmoqda. Kuchli me'yoriy-huquqiy baza shakllantirildi, "yashil" kun tartibi masalalarini ilgari surishga qaratilgan keng ko'lamli dasturlar amalga oshirilmoqda. Iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarini iqlim o'zgarishiga moslashtirish va uglerod neytralligiga erishish bo'yicha amaliy choralar ko'rilmoqda. Mamlakat bo'ylab yangi REE ob'ektlari va "yashil" texnologiyalar joriy etilmoqda. Dekabr oyi boshida BMTning iqlim o'zgarishi bo'yicha asosiy konvensiyasi (COP28) taraflarining 28-konferensiyasi doirasida bo'lib o'tgan iqlim o'zgarishiga qarshi kurashish bo'yicha jahon sammitida O'zbekiston iqlim o'zgarishiga qarshi kurashni turli darajalarda kuchaytirish bo'yicha bir qator muhim tashabbuslar bilan chiqdi.
Boshqa kuni BMT Bosh Assambleyasi O'zbekiston tomonidan bir qator mamlakatlar bilan hamkorlikda taklif etilgan "Markaziy Osiyo ekologik muammolar oldida: barqaror rivojlanish va farovonlik yo'lida mintaqaviy birdamlikni mustahkamlash"rezolyutsiyasini ma'qulladi. Hujjatda ekologik muammolarni hal qilishda mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlash, bu esa o'z navbatida davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ko'maklashish muhimligi alohida qayd etilgan. Qarorda Markaziy Osiyodagi cho'llanish, qurg'oqchilik, qum va chang bo'ronlariga qarshi kurashda ilg'or texnologiyalar va ilg'or amaliyotlarning muhim roli ta'kidlangan.
CA makonida muvaffaqiyatli rivojlanayotgan yuqori darajadagi muloqot barcha yo'nalishlarda, shu jumladan suv xo'jaligi sektorida muzokaralar jarayonlariga sezilarli turtki beradi. Markaziy Osiyo davlat rahbarlarining har yili o'tkaziladigan maslahat uchrashuvlari muhim rol o'ynaydi, ular mintaqaviy miqyosdagi ko'plab dolzarb muammolarni konstruktiv hal qilish uchun mustahkam asos yaratadi. Bunday voqealardan biri xalqaro orollarni qutqarish jamg'armasining (IFSA) tashkiliy tuzilmasi va shartnomaviy-huquqiy bazasini takomillashtirish jarayonining boshlanishi bo'ldi.
O'zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev joriy yilning 15 sentabr kuni Dushanbe shahrida bo'lib o'tgan xalqaro orollarni qutqarish jamg'armasi ta'sischi davlat rahbarlari Kengashining navbatdagi majlisida so'zlagan nutqida Markaziy Osiyoda o'tkir va qaytarib bo'lmaydigan xususiyatga ega bo'lgan suv tanqisligi muammosiga alohida e'tibor qaratdi va bundan keyin ham yanada og'irlashadi. Shunga asoslanib, ishonch, yaxshi qo'shnichilik va sheriklikni yanada mustahkamlash, mintaqa davlatlari o'rtasida amaliy hamkorlikni rivojlantirish muhimligi ta'kidlandi.
Shunday qilib, Markaziy Osiyo mamlakatlarida suv siyosatini qurish masalalariga milliy yondashuvlar mavjud, ammo hozirgi sharoitda o'zaro manfaatli hamkorlikning ko'p tomonlama formatiga qaratilgan "suv diplomatiyasi" alohida ahamiyat kasb etmoqda. Va bu borada ko'plab amaliy natijalar mavjud. Keling, eng muhimlari haqida batafsil to'xtalamiz.
Ikki tomonlama muloqotning faollashishi tufayli 2016 yilda suv munosabatlari sohasida hamkorlikni chuqurlashtirish bo'yicha takliflar ishlab chiqish uchun O'zbekiston-Qozog'iston qo'shma ishchi guruhi tashkil etildi. 2020 yil iyul oyida ikki mamlakat o'rtasida ushbu yo'nalishdagi hamkorlik masalalari bo'yicha "yo'l xaritasi" imzolandi, bu esa ikki tomonlama hamkorlikka qo'shimcha turtki berdi.
Qirg'iziston bilan ham faol aloqalar o'rnatilmoqda. Ayni paytda mamlakat IFAS doirasida muzokaralar jarayoniga tayyorligini namoyish etayotgani quvonarli.
Mintaqa mamlakatlari o'rtasida ko'p tomonlama suv-energetika hamkorligini yo'lga qo'yishdagi muhim voqealardan biri 2023-yil yanvar oyida Kambarat GES-1ni birgalikda qurish bo'yicha O'zbekiston, Qirg'iziston va Qozog'iston o'rtasida uch tomonlama "yo'l xaritasi" imzolanishi bo'ldi. Shuningdek, uch mamlakat yozda To'qtogul suv omboridan qo'shimcha suv chiqarish masalasini birgalikda hal qila boshladilar.
Shu bilan birga, 2022-yil noyabr oyida Andijon (kempir-abad) suv omborining suv resurslarini birgalikda boshqarish to'g'risidagi bitimning imzolanishi O'zbekiston va Qirg'iziston o'rtasidagi hamkorlikni faollashtirishning yorqin namunasi bo'ldi. O'zbekiston suv-energetika masalalarining ko'p jihatlari bo'yicha Tojikiston bilan ham muvaffaqiyatli muloqot olib bormoqda. 2018 yil mart oyidan boshlab ikki mamlakat o'rtasida transchegaraviy daryolar suv resurslaridan kompleks foydalanish bo'yicha ishchi guruh faoliyat ko'rsatmoqda. O'zbekiston-Tojikiston energetika hamkorligining birinchi yirik loyihasi esa 2022-yil iyun oyida 140 MVt quvvatga ega Yava GES qurilishi bo'yicha erishilgan kelishuv bo'ldi. 282 million dollarlik loyiha 700-800 million kVt/soat elektr energiyasini ishlab chiqaradi. Shuningdek, fandarye daryosida 135 MVt quvvatga ega GES qurilishi rejalashtirilgan.
Uch mamlakat - O'zbekiston, Tojikiston va Qozog'iston o'rtasida bahri tochik (Qayrakkum) suv omborining vegetatsiya davrida ishlash tartibi bo'yicha kelishuvga erishildi, bu Sirdaryo daryosining o'rta oqimida zarur suv ta'minotini ta'minlashga imkon beradi.
O'zaro manfaatli transchegaraviy suv hamkorligi Turkmaniston bilan ham muvaffaqiyatli qurilmoqda. Xususan, 2021 yil may oyida Ashxobodda suv xo'jaligi masalalari bo'yicha O'zbekiston-Turkmaniston qo'shma komissiyasi to'g'risida hukumatlararo bitim imzolandi. Turkman tomoni, o'z navbatida, o'z hududida joylashgan O'zbekiston suv xo'jaligi obyektlari, masalan, qarshi magistral kanali, Amu-Buxoro mashina kanali va Tuyamuyun gidrouzelidan foydalanishda tashkiliy yordam ko'rsatadi.
Bugungi kunda mintaqa mamlakatlari nafaqat kun tartibidagi dolzarb masalalarni hal qilibgina qolmay, balki zamonaviy suvni tejaydigan texnologiyalardan foydalanish, kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash sohasida ham faol tajriba almashmoqda. Shunisi e'tiborga loyiqki, davlat tomonidan o'zaro ishonch va qo'llab-quvvatlashning rivojlanayotgan muhitida Markaziy Osiyo davlatlari murosaga kelishadi va transchegaraviy suvdan foydalanishning asosiy masalalari bo'yicha yagona yondashuvlarni shakllantiradilar. Shunday qilib, davlatlararo munosabatlarni o'rnatish bilan bir qatorda, "suv diplomatiyasi" mintaqa mamlakatlari tomonidan mintaqaviy va xalqaro joylarda ijobiy imidjni shakllantirishga qaratilgan muhim samarali vosita sifatida ishlatiladi. Bu amaliy harakatlarni kuchaytirish uchun qo'shma tashabbuslarni ilgari surish, suvdan foydalanish bo'yicha to'plangan muammolarni hal qilish uchun xalqaro hamjamiyat tomonidan yordam va yordam olish imkonini beradi.
Yirik xalqaro saytlarda ekspertlarning ma'lumotlariga ko'ra, Markaziy Osiyoning ba'zi hududlarida suv resurslariga yuk 2040 yilga kelib uch baravar ko'payadi. Iqtisodiy zarar vaqt o'tishi bilan mintaqaviy yalpi mahsulotning 11 foiziga yetishi mumkin. Birlashgan Millatlar tashkiloti ma'lumotlariga ko'ra, mintaqa davlatlari suv resurslarining etishmasligi va samarasiz ishlatilishi tufayli har yili ikki milliard dollargacha yo'qotmoqda. Va bunday sharoitda har bir CA mamlakatining barqaror rivojlanishining kaliti qo'shma amaliy hamkorlikka qaratilgan yaqin hamkorlik bo'lishi mumkin.

Nozim Hasanov,
bo'lim boshlig'i 
Xalqaro institut 
Markaziy Osiyo