Insoniyat tarixida e'tiborga loyiq ko'plab muhim sanalar mavjud. Eng muhimlaridan biri 1948 yil 10 dekabrda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi e'lon qilinishi bilan bog'liq. Deklaratsiya qonuniy hujjat bo'lmasa-da, uning har bir shaxs uchun ajralmas huquq sifatida tan olingan asosiy tamoyillari, huquqlari va erkinliklari ushbu xalqaro hujjatga qo'shilgan mamlakatlarning milliy qonunchiligida aks etadi.

Shunisi e'tiborga loyiqki, O'zbekiston 1991 yil sentyabr oyida, davlat mustaqilligi yilida inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasiga qo'shildi. 

Inson huquqlarini himoya qilish masalalari ushbu sohadagi xalqaro hamkorlik doirasida ustuvor ahamiyatga ega.  2020-yil oktabr oyida O'zbekiston butun dunyo bo'ylab inson huquqlari himoyasini ta'minlashga qaratilgan BMT tizimining nufuzli hukumatlararo organi - inson huquqlari bo'yicha Kengash a'zosi bo'ldi. 2020-yilda O'zbekiston Respublikasining barqaror rivojlanish sohasidagi shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlarini himoya qilishga qaratilgan inson huquqlari bo'yicha milliy strategiyasi qabul qilindi. Shuningdek, inson huquqlari sohasidagi xalqaro standartlarni Qonunchilik va huquqni qo'llash amaliyotiga tatbiq etish mexanizmlarini takomillashtirish ustuvor vazifa sifatida belgilandi. O'zbekistonning zamonaviy konstitutsiyaviy rivojlanish tendentsiyalariga shaxs, jamiyat va davlat o'rtasidagi munosabatlarni konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solish modelini qayta tashkil etish, Konstitutsiyaning gumanistik qadriyatlarga yo'naltirilganligi; unda davlatning yangi xususiyatlarini birlashtirish va nafaqat. Fuqarolar va davlat o'rtasidagi munosabatlarning o'zgarishi sharoitida fuqarolarning davlat hokimiyati organlari va ularning mansabdor shaxslarining noqonuniy xatti-harakatlari (harakatsizligi) natijasida etkazilgan zararni davlat tomonidan qoplash huquqini konstitutsiyaviy ravishda mustahkamlash zarurati alohida ahamiyatga ega. Darhaqiqat, O'zbekistonda amalga oshirilayotgan keng ko'lamli siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar jarayonida fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini Real ta'minlash sohasidagi muammolar aniqlandi. Ilgari mavjud bo'lgan "davlat - jamiyat - inson" paradigmasini yangisiga o'zgartirish:" inson - jamiyat - davlat", uni konstitutsiyaviy Qonunchilik va konstitutsiyaviy amaliyotda birlashtirish mamlakat rahbari tomonidan boshlangan konstitutsiyaviy islohotning ustuvor yo'nalishlaridan biri sifatida belgilanadi.

Yangi tahrirdagi asosiy qonun normalari birinchi navbatda inson huquqlari va qadr-qimmatini himoya qilish, uning ijtimoiy himoyasi va iqtisodiy farovonligi kafolatlari mustahkamlangan yangi O'zbekistonni barpo etishga qaratilgan. Konstitutsiyadagi eng muhim yangiliklar qatoriga o'lim jazosini taqiqlash, Miranda qoidasini qo'llash, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining huquqlarini kafolatlash, Habeas corpus institutining aksi va boshqalar kiradi. Shuni ta'kidlash kerakki, respublika tomonidan gender tengligini ta'minlash, fuqaroligi bo'lmagan shaxslar sonini kamaytirish, bolalar va majburiy mehnatni yo'q qilish, fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirish va so'z erkinligini ta'minlashda erishilgan yutuqlar. Masalan, surishtiruv, dastlabki tergov va sud muhokamasi bosqichiga nisbatan amaldagi jinoyat-protsessual qonunchiligida mustahkamlangan gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchining huquqlari va qonuniy manfaatlarining asosiy kafolatlari. Shuningdek, jinoyat ishlari bo'yicha ish yuritish uchun mas'ul bo'lgan davlat organlari va mansabdor shaxslarga qo'shimcha vazifalar va majburiyatlar yuklatilgan. 

O'zbekistonda Ombudsman (o 'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining inson huquqlari bo' yicha vakili), oliy Majlisning bola huquqlari bo 'yicha vakili (bolalar Ombudsmani), o' zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo ' yicha vakil (biznes Ombudsman) va boshqa muassasalar tashkil etilgan.

Konstitutsiyada yangi tahrirda umume'tirof etilgan xalqaro normalar mustahkamlangan bo'lib, ular tarmoq qonunchiligida: fuqarolik, mehnat, oila, jinoyat va boshqa kodekslarda yanada rivojlantiriladi va konkretlashtiriladi. 

Mamlakatimizda qonunchilikni tizimga kiritishning jadal jarayoni davom etmoqda: uni bozor iqtisodiyotini rivojlantirish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, huquqiy va ijtimoiy davlatni shakllantirish va mustahkamlashga ko'maklashish uchun tubdan boshqacha asosda yangilash. Aytishimiz mumkinki, xalqaro hamjamiyatning to'laqonli a'zosi bo'lgan O'zbekiston oldida qonun ijodkorligi va inson huquqlarini himoya qilish sohasida keng istiqbollar ochilmoqda. Davlat e'tiborining asosiy ob'ektlaridan biri xalqaro standartlarni milliy Qonunchilik sohasiga kiritish muammosidir. Shu munosabat bilan mamlakat ancha oldinga siljidi.

Deklaratsiyaning oila jamiyatning asosiy birligi ekanligi va jamiyat va davlat tomonidan himoya qilish huquqiga ega ekanligi to'g'risidagi Nizom Konstitutsiyaning 76-moddasi birinchi qismida yangi tahrirda, shuningdek, O'zbekiston Respublikasi oila kodeksining asosiy normasida keltirilgan. Deklaratsiyaning onalik va go'daklik alohida g'amxo'rlik qilish huquqiga ega ekanligi va nikohda yoki nikohdan tashqarida tug'ilgan barcha bolalar bir xil ijtimoiy himoyaga ega bo'lishi kerakligi haqidagi qoidasi ham bizning Konstitutsiyamizda mustahkamlangan. Respublikaning asosiy qonunida quyidagilar belgilangan:"ota-onalarning kelib chiqishi va fuqarolik holatidan qat'i nazar, bolalar qonun oldida tengdir". Onalik, otalik va bolalik ham davlat tomonidan himoya qilinadi. O ' zbekiston Respublikasining "bola huquqlarining kafolatlari to' g 'risida" gi qonuni birinchi marta bola huquqlari sohasida qabul qilingan va 2008-yil 8-yanvarda kuchga kirgan normativ-huquqiy hujjatdir. Uning huquqiy asosi 1989 yilda xalqaro hamjamiyatga a'zo davlatlar tomonidan qabul qilingan bola huquqlari to'g'risidagi Konventsiyadir.

Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasining qoidalaridan birida shunday deyilgan: "nikoh faqat ikkala tomonning erkin va to'liq roziligi bilan tuzilishi mumkin". Nikoh erkinligi va ixtiyoriylik tamoyillari ham Konstitutsiyamizda mustahkamlangan va qonunchilikda konkretlashtirilgan. Nikoh shartlaridan biri sifatida deklaratsiya yoshga to'ldi va bu qoida mamlakatning oila kodeksida aks ettirilgan.

Deklaratsiyaning 7-moddasida shunday deyilgan: barcha odamlar qonun oldida tengdirlar va hech qanday farq qilmasdan qonunni teng himoya qilish huquqiga ega.  Bu shuni anglatadiki, ushbu hujjatning xalqaro huquq normalari sifatida ham, davlatning milliy qonunlari ham hamma uchun bir xil, ularning oldida har qanday farqsiz hamma tengdir: irq, millat, jins, til, diniy, siyosiy va boshqa e'tiqodlar, ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy, rasmiy yoki boshqa qoidalar. Barchaga o'z manfaatlarini himoya qilish uchun bir xil huquq, shu jumladan sud himoyasi huquqi beriladi. 

Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasining 8-moddasida shunday deyilgan:"har bir inson Konstitutsiya va qonun bilan berilgan asosiy huquqlari buzilgan taqdirda vakolatli milliy sudlar tomonidan huquqlarni samarali tiklash huquqiga ega". Ushbu normalar O'zbekiston Konstitutsiyasining 55-moddasiga to'liq mos keladi.

1966 yil 16 dekabrda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Paktning 9-moddasi 4-bandida sud manfaatlarini himoya qilish huquqi yanada aniqlashtirildi: "hibsga olish yoki hibsga olish natijasida ozodlikdan mahrum qilingan har bir kishi o'z ishini sudda ko'rib chiqish huquqiga ega, shunda ushbu sud o'z uning hibsga olinishining qonuniyligi va agar hibsga olish noqonuniy bo'lsa, uni ozod qilishni buyurish". Xalqaro huquq normalari o 'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari va Konstitutsiya tizimiga kiritilganligi, ularning obro'si e' tirof etilganligi sababli, o 'z manfaatlarini himoya qilish huquqi keng va har tomonlama ta' minlanishga loyiqdir.

Ma'lumki, inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi qabul qilinganidan beri BMT doimiy ravishda davlat hukumatlariga murojaat qilib, jamoatchilikni inson huquqlari to'g'risida xabardor qilish, ta'lim muassasalarida xalqaro hujjatlar matnlarini tarqatish bo'yicha chaqiriqlar bilan murojaat qilmoqda. 

Xelsinki jarayonining bir qismi sifatida inson huquqlari bo'yicha ta'lim asosiy ahamiyatga ega ekanligi tan olingan. Fuqarolarga milliy Qonunchilik va xalqaro hujjatlarda mustahkamlangan inson huquqlari va asosiy erkinliklari to'g'risida ma'lumot berish juda muhimdir.

Mamlakatimizda davlat siyosatiga xos bo'lgan inson huquqlarini rag'batlantirish turli o'quv yurtlari dasturiga "inson huquqlari"fanini kiritish to'g'risidagi qarorda amaliy tatbiq etildi. Ushbu masalalarga tobora ortib borayotgan qiziqish, ularning dolzarbligi, ushbu mavzu bo'yicha bilimlarni keng tarqatish zarurati ushbu sohada muvaffaqiyatli ish olib borishi mumkin bo'lgan kadrlar tayyorlashga alohida ahamiyat beradi.

Deklaratsiyaning qoidalari inson manfaatlarini ta'minlash uchun mo'ljallangan, chunki hujjatda barcha asosiy huquq va erkinliklar aniq va aniq aks ettirilgan. Shuning uchun har bir kishi deklaratsiyaning qoidalarini bilishi, ulardan munosib yashash uchun foydalanishi kerak. Bu insonning erkin rivojlanishi, uning o'zini o'zi belgilashi, umuminsoniy qadriyatlarning ahamiyatini anglash - fuqarolik jamiyatini muvaffaqiyatli qurishning kalitidir va shuning uchun davlatning yanada ravnaqi.

 

Omon Muhamedjanov.

TDYU professori, yuridik fanlar doktori.