O'ZBEKISTON KONSTITUTSIYASI: FUQAROLARNING HUQUQLARINI HIMOYA QILISH TAMOYILLARI AMALGA OSHIRILISHI LOZIM

Zamonaviy dunyoning haqiqatlari va hozirgi tez o'zgaruvchan vaqt bizdan so'zsiz harakatlarni talab qiladi. Bu qonun ustuvorligi jamiyat va davlatdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning tartibga soluvchisi sifatida to'liq qo'llaniladi.

 O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki yillarida qabul qilingan. O'tgan davrda biz jahon sivilizatsiyasining ijobiy yutuqlari, xalqaro huquqiy mezon va talablarni hisobga olgan holda keng ko'lamli islohotlarni amalga oshirdik va davom ettirmoqdamiz. 
Prezident Shavkat Mirziyoyev joriy yil 20-iyun kuni Konstitutsiyaviy komissiya a'zolari bilan uchrashuvda shunday dedi: "yangilangan Konstitutsiya davlatimiz taraqqiyoti, mamlakatimiz va xalqimizning farovon hayoti uchun uzoq muddatli strategiyalarni amalga oshirishning mustahkam huquqiy asosi va ishonchli kafolati bo'lib xizmat qiladi. Muxtasar qilib aytganda, Konstitutsiyaning mohiyati va mazmuni "inson sha'ni va qadr - qimmati uchun" g'oyasi bilan to'ldirilishi va hozirgi islohotlarimizning "inson - jamiyat-davlat" tamoyiliga asoslanishi kerak. Ya'ni, inson sha'ni va qadr-qimmati bundan buyon barcha sohalardagi o'zgarishlarning boshida bo'lishi kerak". 
Jahon amaliyoti shuni ko'rsatadiki, ko'plab mamlakatlarda konstitutsiyaviy islohotlar tub o'zgarishlar davrida amalga oshirildi. 
2022-2026-yillarda yangi O'zbekistonni rivojlantirish strategiyasida aks ettirilgan va adolatli, chinakam xalq davlatini barpo etishda muhim ahamiyatga ega bo'lgan vazifalarni amalga oshirish konstitutsiyaviy asos va yanada mustahkam Qonunchilik bazasini talab etadi. Shu ma'noda, asosiy qonunni jamiyatimizning zamonaviy voqeliklari, Prezidentimiz rahnamoligida amalga oshirilayotgan izchil islohotlar mohiyati bilan uyg'unlashtirish ustuvor ahamiyat kasb etadi. 
Fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish - bu normalar, printsiplar, mexanizmlar va protsessual huquqiy qoidalar tizimiga asoslangan davlatning vazifasi. Insonning obro'sini, uning boshqa ijtimoiy qadriyatlarga nisbatan huquq va erkinliklarini e'lon qilish, ularga davlat faoliyatiga yo'naltirish eng muhim tamoyillardan biridir. 
Inson huquq va erkinliklarini oliy qadriyat sifatida e'tirof etish bevosita O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan kelib chiqadi. Shunday qilib, 13-moddada quyidagilar belgilangan: "O'zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy printsiplarga asoslanadi, unga ko'ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa ajralmas huquqlari eng oliy qadriyat hisoblanadi. Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi". 
Inson huquqlari va erkinliklarini eng yuqori qadriyat sifatida tasdiqlash davlat ishtirokisiz nafaqat ularni tan olish, balki qat'iy rioya qilish, shuningdek himoya qilish mumkin emas. Shu bilan birga, normativ-huquqiy hujjatlarga alohida talablar qo'yiladi. 
Fuqaroning maqomi uning huquq va erkinliklarining ajralmas qismiga asoslanadi. Bunda konstitutsiyaviy norma katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, inson va fuqaroning huquqlari, erkinliklari va majburiyatlariga ta'sir etuvchi har qanday normativ hujjatlar, agar ular ommaga rasman e'lon qilinmasa, qo'llanilishi mumkin emas.
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi:"har bir inson Konstitutsiya yoki qonun bilan unga berilgan asosiy huquqlarini buzgan taqdirda vakolatli milliy sudlar tomonidan huquqlarni samarali tiklash huquqiga ega". Ushbu qoida O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19-moddasida mustahkamlangan. Shunday qilib, sud himoyasi huquqi advokat, ota-ona yoki boshqa qonuniy vakil orqali o'z huquqlarini himoya qila oladigan har bir shaxsga (shu jumladan, qobiliyatsiz) tegishli. 
"Jinoyat sodir etishda ayblanayotgan har bir shaxs aybdor deb topilib, uning aybdorligi qonuniy tartib bilan belgilanmaguncha, uni himoya qilish uchun barcha imkoniyatlar taqdim etiladigan sud jarayoni orqali aybsiz deb hisoblanadi" - O'zR Konstitutsiyasining 26-moddasida mustahkamlangan. Fuqaroning unga huquqiy yordam ko'rsatish huquqi tarmoq qonunchiligida mustahkamlangan. Jinoyat protsessida himoyachining xizmatlaridan foydalanish huquqi gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga, sudlanuvchiga, mahkumga, guvohga tegishli; vakilning xizmatlari-jabrlanuvchi, fuqaroviy da'vogar, fuqaroviy javobgar. 
Bundan tashqari, aybsizlik prezumptsiyasining umume'tirof etilgan printsipi BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasining 11-moddasida, shuningdek, fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Paktning 14-moddasida e'lon qilindi. 
Aybsizlik prezumptsiyasi qoidalari to'g'ridan-to'g'ri harakat normalari sifatida, agar qonuniy kuchga kirgan sud hukmi bo'lmasa, kimnidir jinoyat sodir etgan shaxs sifatida noqonuniy muomala qilishni taqiqlash va tan olishni o'z ichiga oladi. Tegishli hukm bo'lmasa, shaxs jinoyatda aybdor deb topilganligi sababli jinoiy jazoga yoki inson va fuqaroning mehnat, oilaviy va boshqa huquq va erkinliklariga cheklanmasligi kerak. 
Aybsizlik prezumptsiyasi printsipiga muvofiq, qonuniy kuchga kirgan oqlanish ayblanuvchini aybsiz deb tan olish va e'lon qilishni anglatadi. 
Shunga o'xshash oqibatlar (shuningdek, oqlov hukmi) ayblanuvchining (gumon qilinuvchining) jinoyat sodir etilmaganligi uchun jinoiy javobgarlikka tortilishini, shuningdek, jinoiy javobgarlik mumkin bo'lgan yoshga etmagan shaxsga nisbatan jinoyat tarkibini tugatishga olib keladi. 
Shu bilan birga, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ayblanuvchini aybsizligini isbotlash majburiyatidan ozod qiluvchi norma o'z aksini topmadi. Tarkib jihatidan mos keladigan formulalar tarmoq qonunchiligida mavjud bo'lsa-da, xususan, O'zR Jinoyat-protsessual kodeksining 23-moddasi ikkinchi qismida: "gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o'zining aybsizligini isbotlashga majbur emas", deyiladi. 
Dalillar majburiyatini ayblanuvchiga topshirishga yo'l qo'yilmasligi to'g'risidagi qoidalarning ijtimoiy ahamiyati shundan iboratki, shu bilan tergovchi va sudning sub'ektiv omilga bog'liqligi - ayblanuvchining aybsizligini, dalillarning mavjudligi yoki yo'qligini isbotlash istagi va imkoniyatlari yo'q qilinadi. 
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Paktda ishtirokchi mamlakatlarga har qanday shaxsga iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, shuningdek, fuqarolik va siyosiy huquq va erkinliklarni buzganlik uchun samarali vositalarni taqdim etish majburiyati yuklatiladi; unga muhtoj bo'lgan har qanday shaxsni himoya qilish huquqi; vakolatli organlar tomonidan ular taqdim etiladi. 
O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 13-moddasi uchinchi qismiga muvofiq:" jazoni kuchaytiruvchi yoki boshqa tarzda shaxsning ahvolini yomonlashtiruvchi qilmish jinoyatini belgilovchi qonun hech qanday teskari kuchga ega emas", javobgarlikni belgilovchi yoki og'irlashtiradigan qonun qabul qilinganda u ilgari sodir etilgan xatti-harakatlarga nisbatan qo'llanilmaydi, ya'ni teskari kuchga ega emas. Bu shuni anglatadiki, hech kim sodir etilgan paytda jinoyat deb tan olinmagan harakat uchun javobgar bo'lmaydi. Shu bilan birga, agar jinoyat sodir etilganidan keyin u uchun javobgarlik bartaraf etilsa yoki kamaytirilsa, yangi qonun qo'llaniladi. 
O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, kodekslari va qonunlarida xalqaro hujjatlarda mustahkamlangan inson va fuqaroning asosiy huquq va erkinliklari keltirilgan. Biroq, bu ro'yxat bir xil emas. Xalqaro shartnomalarda faqat dunyoning aksariyat davlatlari uchun maqbul bo'lgan va ushbu bitimlarga a'zo davlatlar tomonidan hurmat qilinishi kerak bo'lgan asosiy huquq va erkinliklar mavjud. Xalqaro hujjatlar inson huquqlari va erkinliklarining yuqori darajasini qayd etgan hollarda mamlakatimiz hududida xalqaro huquqning umume'tirof etilgan normalariga ustuvor ahamiyat berilishi kerak. Inson huquqlariga taalluqli xalqaro huquqning umume'tirof etilgan prinsiplari va normalarining O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida sanab o'tilmagan bahonasida cheklanishi yoki kamsitilishiga yo'l qo'yilmaydi. 
Inson huquqlari va erkinliklarini mutlaq deb hisoblash mumkin emas: axir, inson jamiyatda yashaydi va ijtimoiy munosabatlar tizimida ishlaydi. Demokratik jamiyatning normal ishlashi uchun ma'lum bir tartib kerak. Shu sababli, madaniyatli jamiyatni a'zolari o'zlari yashaydigan davlat oldida ham, boshqa odamlar oldida ham o'z vazifalarini bajarmasdan tasavvur qilish mumkin emas. Agar har bir kishi cheksiz huquq va erkinliklarga ega bo'lsa, unda har qanday jamiyat betartiblikka aylanadi. 
Agar Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan huquqlar insonning qadr-qimmatini tan olishga asoslangan bo'lsa, agar davlatda har bir fuqarolik va siyosiy erkinliklardan, shuningdek iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlardan foydalanish uchun sharoit yaratilgan bo'lsa, shaxsning erkin rivojlanishiga erishish mumkin. 
Inson huquqlarini ta'minlash kafolatlari faqat birgalikda muhimdir, chunki ular faqat iqtisodiy yoki faqat huquqiy vositalar bilan ta'minlanmaydi. Faqat majmuada ular insonning asosiy konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini amalga oshirish tizimi qurilgan mustahkam poydevorni tashkil qiladi. 
Shunday qilib, inson qadr-qimmati ustuvor bo'lgan yangi O'zbekistonda fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilishning konstitutsiyaviy kafolatlarini belgilash maqsadida quyidagi normalarni nazarda tutuvchi O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish maqsadga muvofiq ko'rinadi: