Ochiqlik siyosati – yangi O'zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar talab va asosidir

Ochiqlik va shaffoflik korruptsiyaga qarshi kurash va uni oldini olishning eng samarali vositalaridan biridir. Shuning uchun O'zbekistonda qonun ustuvorligini ta'minlash, ochiqlik va shaffoflikning ta'sirchan shakllarini joriy etish, davlat hokimiyati organlari faoliyati ustidan samarali jamoatchilik nazoratini o'rnatish bo'yicha boshlangan ishlar tobora qat'iy va tizimli tus olmoqda.
Natijada keyingi yillarda Prezidentimiz tashabbusi bilan byurokratizm va korrupsiyaning turli shakllariga qarshi kurashda salmoqli ijobiy o'zgarishlar yuz berdi. Xususan, davlat organlari va tashkilotlari faoliyatining ochiqligi va oshkoraligini ta'minlaydigan yangi tartiblar joriy etildi, shuningdek, samarali jamoatchilik nazorati uchun zarur shart-sharoitlar yaratildi. Qisqa vaqt ichida jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlarini ko'rib chiqish tizimi tubdan takomillashgani, Prezidentning "Xalq qabulxonasi", "ishonch telefoni" va "virtual qabulxona" ishga tushirilgani buning tasdig'idir. Shunday qilib, davlat rahbari fuqarolar bilan ochiq muloqot qilishga tayyorligini ko'rsatdi. Bundan tashqari, har bir vazirlik va davlat muassasasida "ishonch telefonlari" va "virtual qabulxonalar" yoki sayyor qabulxonalar shaklida murojaatlar bilan ishlashning samarali tizimi yo'lga qo'yildi.
Bundan tashqari, raqamli va onlayn texnologiyalarni keng joriy etish davlat organlarining jamiyat oldidagi mas'uliyatini yanada oshirdi. Xususan, ochiq ma'lumotlar portali data.gov.uz), yuridik shaxslar va xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning ro'yxatdan o'tgan ma'lumotlar bazasi (my.gov.uz) va boshqa platformalar byurokratiyani kamaytirish va bartaraf etishda, shuningdek, korruptsiyaga qarshi kurash va oldini olishda muhim rol o'ynaydi.
Korrupsiyaning oldini olishga qaratilgan konseptual ahamiyatga ega bo'lgan normativ-huquqiy hujjatlar va boshqa ma'muriy islohotlar ham davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining ochiqligini ta'minlashda o'z samaralarini bermoqda.
Masalan, byudjet mablag'larini o'g'irlashni oldini olish uchun "davlat xaridlari to'g'risida"gi qonun qabul qilindi. Endi ushbu qonunga muvofiq davlat organlari va tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan xaridlar to'g'risidagi barcha ma'lumotlar portalda joylashtiriladi d.xarid.uz. jamoatchilik nazoratining samarali mexanizmlari yaratildi, yangi ishga tushirilgan "ochiq byudjet" portali esa aholiga byudjet mablag'larini boshqarishda bevosita ishtirok etish imkonini berdi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 22-sentabrdagi qaroriga muvofiq mahalliy aholi va keng jamoatchilik nazorati ostida mahalliy byudjetlar daromadlari prognozini ortiqcha to'ldirishdan olingan byudjet mablag'lari va mablag'larni sarflashning samarali tizimi joriy etildi, shuningdek, "tashabbus byudjeti"loyihasi ishga tushirildi.
Ma'lumot uchun: "tashabbus byudjeti" loyihasining birinchi mavsumida 2022 yilda fuqarolardan jami 70 mingga yaqin tashabbus kelib tushdi, shundan 2,215 tasi g'olib bo'ldi. Ushbu loyihalar bo'yicha ovoz berishda 6,7 milliondan ortiq kishi ishtirok etdi. Tanlangan tashabbuslarning o'ttiz to'rt foizi umumta'lim maktablarini rekonstruksiya qilish loyihalari bilan bog'liq edi.

Bundan tashqari, davlat obyektlari, ko'chmas mulk, yer uchastkalari, transport vositalari, raqam belgilari, tashqi reklama obyektlarini qurish va o'rnatish huquqi, avtomobil radarlarini o'rnatish uchun joylar va h. k. ochiq elektron Internet auksioni orqali amalga oshirish tizimi yo'lga qo'yildi e-auksion.uz. 

Yana bir misol: Prezident va hukumat darajasida qabul qilinadigan qonunlar, normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari loyihalarini majburiy jamoatchilik muhokamasi tizimi yaratildi, buning uchun Portal ishga tushirildi regulation.gov.uz.
Bu, o'z navbatida, muhim qarorlar qabul qilish, fuqarolar oldida hisobdorlik tamoyilini amalda ro'yobga chiqarish uchun rejalashtirilayotgan shaffoflikka xizmat qiladi.
Ushbu sohadagi asosiy yutuqlardan biri-davlat organlari va tashkilotlari faoliyati to'g'risida jamoatchilikni xabardor qiluvchi matbuot xizmatlari faoliyatini yo'lga qo'yishdan iborat. Ya'ni, barcha davlat organlarida matbuot xizmatlari uchun alohida shtat birliklari ajratilgan va matbuot kotiblarining maqomi axborot siyosati bo'yicha maslahatchi darajasiga ko'tarilgan.
Bundan tashqari, mahalliy va xorijiy foydalanuvchilarning keng doirasi uchun statistik ma'lumotlarning maksimal ochiqligi va shaffofligi ta'minlandi. Ochiq ma'lumotlar portalida davlat xaridlari, patentlar, dori vositalari va tibbiyot buyumlarini ro'yxatga olish, jamoat transporti harakati, yer resurslaridan foydalanish va boshqa ma'lumotlar haqidagi ma'lumotlar, shu jumladan ommaviy statistik ma'lumotlar joylashtiriladi.
Bunday tizimli va izchil islohotlar natijasida O'zbekistonning bir qator xalqaro reyting va indekslardagi pozitsiyasi sezilarli darajada yaxshilandi va ochiqlik ta'minlashning asosiy ko'rsatkichlaridan biri bo'ldi.
Masalan, 2020-yil yakunlariga ko'ra, O'zbekiston ochiq ma'lumotlar jahon reytingida (Open Data Inventory Ranking) 44 o'ringa 125 o'ringa ko'tarildi. Davlat va jamiyat boshqaruvining 20 yo'nalishida ko'rsatkichlarni oshkor qilish amaliyotini joriy etish ham muhim rol o'ynadi.
Transparency International (Transparency International tomonidan korrupsiya Perceptions Index) 2021-yil uchun yangilangan indeksida O'zbekiston 2020-yilga nisbatan olti pog'onaga ko'tarilib, 180 mamlakatdan 140-o'rinni egalladi.
Islohotlarning mantiqiy davomi sifatida 2021-yil 16-iyunda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan "davlat organlari va tashkilotlari faoliyatining ochiqligini ta'minlash, shuningdek, jamoatchilik nazoratini samarali amalga oshirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" gi Farmon imzolandi.
Farmonda ochiq ma'lumotlar sifatida joylashtiriladigan ijtimoiy ahamiyatga ega ma'lumotlar ro'yxati tasdiqlandi va ma'lumotlarni ishlab chiqadigan davlat organlari va tashkilotlari, shuningdek, ochiq ma'lumotlarni chop etish tartibi aniq belgilangan.
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senati huzuridagi davlat organlarida axborot siyosati va ochiqlikni ta'minlash masalalari qo'mitalari, shuningdek, xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlari huzuridagi mahalliy davlat hokimiyati organlarida axborot siyosati va ochiqlikni ta'minlash masalalari bo'yicha doimiy komissiyalar ish boshladi.
Korrupsiyaga qarshi kurash agentligi oldiga ochiqlik sohasini muvofiqlashtirish va doimiy monitoring qilish, ochiq ma'lumotlar ro'yxatini kengaytirish, jamoatchilik nazoratini kuchaytirish va davlat xizmatchilariga ommaviy hisobot madaniyatini targ'ib qilish vazifasi qo'yildi.

Agentlik tarkibida davlat organlari va tashkilotlari faoliyatining ochiqligini ta'minlash bo'yicha yangi boshqarma tashkil etildi.
Davlat organlari va tashkilotlari tomonidan e'lon qilingan ma'lumotlar asosida mahalliy ommaviy axborot vositalari, jumladan, yetakchi Internet-nashrlar 140 ga yaqin axborot va jurnalistik tekshiruvlarni e'lon qildi.
Agentlikda belgilangan resurslarda ijtimoiy ahamiyatga molik ma'lumotlarni Farmon bilan tasdiqlangan ochiq ma'lumotlar sifatida o'z vaqtida joylashtirish bo'yicha doimiy monitoring tizimi yo'lga qo'yilgan.
Masalan, joriy yilning yanvar-fevral oylarida agentlik o'zining rasmiy veb-saytida 135 ta vazirlik va idoralar, mahalliy davlat hokimiyati organlarining o'z rasmiy veb-saytlari va ochiq ma'lumotlar portaliga o'z faoliyati, xususan, davlat xaridlari, mansabdor shaxslarning xizmat safarlariga sarflanishi va qabul qilish bo'yicha zarur axborotlarni joylashtirishga doir ishlarini o'rganish bo'yicha hisobotlarni e'lon qildi chet eldan kelgan mehmonlar va boshqalar. 
Bunda 2021-yil 1-dekabrdan boshlab Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senati, Qoraqalpog'iston Respublikasi Jo'qorg'i Kengesi, xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlarining sessiyalari majburiy tartibda telekanallar va Internet tarmog'ida to'g'ridan-to'g'ri efirga uzatiladi. Sessiyalarning to'g'ridan-to'g'ri efirga uzatilishi fuqarolarning huquqiy ongi darajasini oshirish va muhokama qilinayotgan qonun hujjatlarining mazmun-mohiyati, shuningdek, ularni ishlab chiqqan ekspertlarning fikr-mulohazalari bilan bevosita tanishishga xizmat qiladi. 
O'tgan davr mobaynida agentlik monitoring va tahlil natijasida aniqlangan qonunbuzarliklarni bartaraf etish bo'yicha vazirliklar, idoralar va mahalliy hokimiyat organlariga 26 vakolat va 35 ogohlantirish xati yubordi.
Endi bu masala bo'yicha doimiy asosda ishlash, ushbu sohada faoliyat yuritayotgan nohukumat tashkilotlari mutaxassislarini jalb etgan holda seminarlar tashkil etish rejalashtirilmoqda. Kun tartibidagi asosiy masalalardan biri ochiq ma'lumotlar ro'yxatini kengaytirish va ularni yangi bosqichga ko'tarish, sohani yanada rivojlantirish bo'yicha takliflar ishlab chiqishdan iborat.
O'tgan davr mobaynida davlat organlari va tashkilotlarining ochiqlik sohasidagi faoliyati to'g'risidagi qonun hujjatlari to'liq hujjatlashtirildi, mavjud bo'shliqlarni to'ldirish va kutilayotgan natijalarni bermaydigan mexanizmlarni takomillashtirish bo'yicha asosli takliflar ishlab chiqildi. Xususan, 3 ta qonun, 1 ta Prezident qarori, 3 ta hukumat qarori va 1 ta idoraviy hujjat qabul qilindi.
Jumladan, "O'zbekiston Respublikasining ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksiga qo'shimchalar kiritish to'g'risida"gi qonun loyihasi ishlab chiqildi. Ushbu hujjatga muvofiq, yangi ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi Kodeks 2157-modda bilan to'ldirilib, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari mansabdor shaxslari uchun 3-dan 10-ga asosiy hisob-kitob qiymatlariga jarima soladi, bu esa ochiqlik to'g'risidagi qonun hujjatlari talablarini buzadi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasi korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi faoliyatini yanada takomillashtirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" gi qaroriga muvofiq Agentlik huzurida jamoatchilik nazoratini rivojlantirish jamg'armasi tashkil etilgani yana bir muhim masala.
Bundan buyon davlat organlari va tashkilotlari faoliyatining ochiqligi to'g'risidagi materiallarni tayyorlash, davlat organlari va tashkilotlarida ochiqlikni ta'minlash bo'yicha NNTlar, fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari loyihalarini moliyalashtirish, shuningdek, ushbu sohadagi tadqiqotlar va boshqa qator yo'nalishlar jamg'arma mablag'lari hisobidan amalga oshiriladi.
Shuningdek, jamg'arma mablag'lari hisobidan "1253" qisqa raqamiga ega bo'lgan Call-markaz faoliyati yo'lga qo'yildi, bu esa fuqarolarga korrupsiya holatlari haqida tezkor xabar berish imkonini beradi.
Bundan tashqari, Agentlik davlat organlari va tashkilotlarining ochiqlik indeksini (reytingini) shakllantirishni va har yil yakunlari bo'yicha natijalarni e'lon qilishni rejalashtirmoqda.
Eng muhimi, indeks har qanday davlat organi va tashkilotining jamoatchilikka ochiqligi darajasini aniq ko'rsatish imkonini beradi.
Agentlik bu boradagi ishlar samaradorligini oshirish hisobiga O'zbekistonning xalqaro reyting va indekslardagi mavqeini yanada oshirishga alohida e'tibor qaratmoqda.
Xususan, "ochiq hukumat" (Open Government Factor, Wjp Rule of Law Index) omilining mamlakat pozitsiyasini yaxshilash maqsadida kompleks tahlil qilindi ("ochiq hukumat" omili bo'yicha O'zbekiston so'nggi 6 yil ichida eng yuqori ko'rsatkichga ega bo'lgan 139 mamlakatdan 122 - o'rinni egalladi-2021 yilda 0,37 ball). Tahlil natijalariga ko'ra, ushbu xalqaro indeksda mamlakatning pozitsiyasini yaxshilash bo'yicha chora-tadbirlar dasturi ishlab chiqildi. Bundan tashqari, 2022 yildan buyon Open Data Inventory, qonun ustuvorligi indeksi, Global ochiq ma'lumotlar indeksi va ochiq ma'lumotlar Barometrida reytinglarimizni yanada yaxshilash va yangilash choralari ko'rilmoqda.
Agar biz ochiqlik sohasida tub o'zgarishlarga erishmoqchi bo'lsak, albatta, xalqaro tashkilotlarga a'zolik orqali umume'tirof etilgan standartlar talablariga javob berishimiz kerak. Shu munosabat bilan o'tgan yili O'zbekiston xalqaro ochiq ma'lumotlar xartiyasiga (International Open Data Charter) qo'shildi. Nizom butun dunyo bo'ylab 150 dan ortiq hukumat va tashkilotlardan axborotning ochiqligi va oshkoraligini ta'minlash ustida ish olib bormoqda.
Agentlik ushbu tashkilot bilan yaqin hamkorlikni yo'lga qo'ydi va O'zbekiston Davlat statistika qo'mitasi bilan birgalikda Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (EXHT) ko'magida O'zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashish bo'yicha ochiq ma'lumotlar to'plami bo'yicha tavsiyalar va yakuniy hisobot ishlab chiqdi. Ochiq ma'lumotlardan foydalanishni yanada kengaytirish, xalqaro standartlar asosida ochiq ma'lumotlar infratuzilmasini yaratish ustuvor vazifa sifatida belgilandi.
Bir so'z bilan aytganda, O'zbekistonda ochiqlik va shaffoflik siyosati endi faqat tezlashadi, hukumat yanada ochiq bo'ladi, fuqarolar va hokimiyat o'rtasidagi hamkorlik yanada yaxshilanadi va rivojlanadi. Zero, ochiqlik va shaffoflik nafaqat zamon talabi, balki yangi O'zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlarning talab va asosidir.