Ma'naviy-ma'rifiy kuch timsoli

Prezidentimiz joriy yil 8-aprel kuni Islom sivilizatsiyasi markazi faoliyati bilan tanishar ekan, shunday dedi: "so'nggi yillarda biz og'ir sinovlardan o'tdik. Lekin bu erda ish to'xtamadi. Nima uchun uni quramiz? Dunyoqarashni kengaytirish, xalqimizning g'urur-iftixorini kuchaytirish, biz qanday buyuk xalq ekanimizni isbotlab berish". 

Bugungi kunda madaniy meros ob'ektlarini saqlash va tiklash sohasida qanday ishlar amalga oshirilmoqda? Kamchiliklar bormi? Ota-bobolarimizning tajribasini to'g'ri ishlatamizmi? Xalqaro hamkorlikning istiqbollari qanday?
Bunday savollar bilan nafaqat O'zbekiston Respublikasi turizm va madaniy meros vazirligi huzuridagi madaniy meros agentligi direktori Shaxriyer NURULLOEVGA murojaat qildik.
- Joriy yilda mamlakatimizning yetti hududida madaniy meros obyektlarini ta'mirlash direksiyasi tashkil etildi. Ushbu yo'nalishda rejalashtirilgan ish haqida bizga xabar bering.
- 26-aprel kuni Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida bo'lib o'tgan sayyohlik xizmatlari bilan qamrab olish va turizm infratuzilmasini rivojlantirish chora-tadbirlariga bag'ishlangan videoselektor yig'ilishida madaniy meros obyektlariga yetkazilgan zarar oxirgi 30 yil ichida to'rt trillion so'mdan oshgani ta'kidlandi. Bundan tashqari, bir xil ob'ektlarda tiklash ishlariga muhim ahamiyat berilishi kerak. Turistlarning aksariyati respublikaga ajdodlarimizning qo'llari bilan yaratilgan ajoyib san'at asarlarini ko'rish, ularning ulug'vorligini his qilish uchun keladi.
Sir emaski, O'zbekiston hududida ko'plab tarixiy obidalar, ularning betakror me'moriy uslubi butun dunyoni hayratga soladi. Bundan tashqari, tarix va madaniyat yodgorliklari nafaqat sayyohlarni jalb etadigan moddiy meros, balki xalqning ma'naviy boyligi sifatida ham muhimdir.
Mamlakatimizda 8210 ta moddiy va madaniy meros obyektlari davlat tomonidan muhofaza qilinib, ulardan 4788 tasi arxeologik, 2265 tasi me'moriy obidalar, 625 tasi monumental san'at asarlari, 530 tasi diqqatga sazovor joylardir.
Keyingi yillarda turizm va madaniy meros vazirligi hamda madaniy meros agentligi tomonidan mavjud muammolarni bartaraf etish, madaniy meros obyektlarini tizimli ravishda qayta tiklash, ularni asl holiga qaytarish maqsadida samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, Prezidentimizning 2021-yil 19-iyundagi "O'zbekiston Respublikasi turizm va sport vazirligi huzuridagi madaniy meros agentligi faoliyatini tashkil etish, shuningdek, sohani innovatsion rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi qaroriga muvofiq madaniy meros obyektlarini tiklash direksiyasi mintaqaviy ta'mirlash maktablarini tashkil etish belgilangan. Shu munosabat bilan Buxoro, Shahrisabz, Samarqand, Termiz, Qo'qon, Xiva va Toshkentda mintaqaviy ta'mirlash markazlari tashkil etilmoqda. Ularning asosiy vazifasi-madaniy meros ob'ektlarida ilmiy asoslangan loyihalar asosida ta'mirlash-tiklash va konservatsiya ishlarini olib borish, uni O'zbekiston va xorijda keng ommalashtirish . 
- Mamlakatimizda restavratsiya ishlarida qaysi xorijiy mamlakatlarning tajribasi qo'llanilmoqda?
- O'zbekistonda madaniy meros obyektlarini restavratsiya qilishda milliy hunarmandchilikning boy an'analari bilan bir qatorda Eron, Xitoy va Turkiya kabi mamlakatlar tajribasi ham imkon qadar ko'proq foydalanilmoqda.
Jumladan, Prezidentimizning 2021-yil 19-iyundagi qarorida yuqorida qayd etilgan madaniy meros obyektlarini qayta tiklashda Eron va Turkiya bilan hamkorlik qilish ko'zda tutilgan: jumladan, mahalliy mutaxassislarning malakasini oshirish tizimini yo'lga qo'yish, ushbu davlatlardan restavratorlarni O'zbekistonga taklif qilish, mahalliy ustalarni xorijiy mamlakatlarga jo'natish orqali tajriba almashish.
Eron va Turkiyadan O'zbekistonga kamida 15 nafar mutaxassis taklif qilish, ular ishtirokida moddiy-madaniy meros obyektlarini asrab-avaylash ishlarini tashkil etish topshirildi.
Hozirgi vaqtda madaniy meros agentligi ushbu vazifani bajarish bo'yicha choralar ko'rmoqda.
Yana bir tajriba haqida gapirishni istayman. Ko'pgina Evropa me'morchiligi yodgorliklari madaniy tadbirlar, sayyohlik va ko'ngilochar maqsadlar uchun ishlatiladi. Bunday ob'ektlarning estetik qiymati ularni sayyohlar uchun jozibador qiladi va foydali loyihaga aylantiradi.
Misol uchun, Evropa mamlakatlaridagi kafelarning mashhurligi karvon saroylarining rivojlanishiga yaxshi ta'sir ko'rsatdi. Qahvaxonalar ijtimoiy hayot, siyosiy va adabiy doiralar markaziga aylandi. Evropada birinchi bunday muassasa 1647 yilda Venetsiyada Piazza San-Marko (st Mark maydoni) da ochildi. Onore De Balzac venetsiyalik Koff Florianni (adabiy mashhurlikka ega bo'lgan) himoyachilar xonasi, almashinuv punkti, teatr foyesi, klub, o'qish xonasi sifatida tasvirlab berdi. Kafe, shuningdek, jadvallar kvadratga joylashtirilganligi bilan mashhur edi. Uch asr davomida mehmonlar orasida Rousseau, Gyote, Byron, Tomas Mann, hemingway, Picasso va Johann Sebastian Bach kabi mashhur kishilar bor edi.
- So'nggi paytlarda YUNESKO mutaxassislari O'zbekistonning noyob madaniy merosi ob'ektlarini muhofaza qilish, tarixiy shaharlar menejmentining bosh rejalari va rejalarini xalqaro standartlar va talablarga muvofiq ishlab chiqishga jalb qilinmoqda. YUNESKO bilan yaqin hamkorlikda moddiy va nomoddiy merosni muhofaza qilish bo'yicha xalqaro konferensiyalar o'tkazilmoqda.
Madaniy yodgorliklarni asrab-avaylash, jahon tajribasini o'rganish, tarixiy-madaniy merosni asrab-avaylash milliy tizimini takomillashtirish kabi dolzarb masalalarni hal etish uchun bunday tadbirlar qanday imkoniyatlar yaratadi?
- YUNESKO dunyoda nomoddiy madaniy merosni asrab-avaylashga salmoqli hissa qo'shmoqda. Bundan tashqari, ushbu tashkilotning faoliyati tinchlik va barqaror taraqqiyotni ta'minlash, ta'lim orqali madaniyatlararo muloqotni yo'lga qo'yish, xalqaro madaniy axborot almashinuvini qo'llab-quvvatlashga qaratilgan.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2018-yil 8-oktabr kuni YUNESKO bosh qarorgohiga rasmiy tashrifi O'zbekiston bilan ushbu tashkilot o'rtasidagi munosabatlarda yangi bo'lim ochdi. Mamlakatimiz rahbarining YUNESKO Bosh direktori Audri Azoule bilan muzokaralari natijasida tashkilot amaliyotida ilk bor ikki tomonlama hamkorlikni chuqurlashtirgan mamlakat dasturi qabul qilindi. Uning doirasida kelishuvlarga erishildi, muhim texnik qo'llab-quvvatlash loyihalari ishlab chiqildi. 2021-yil sentabr oyida Prezidentimiz tashabbusi bilan Xiva shahrida "Markaziy Osiyo jahon sivilizatsiyasi chorrahasida"xalqaro madaniy forumi bo'lib o'tdi. YUNESKOning bosh konferensiyasi forum natijalari asosida ishlab chiqilgan "Xiva jarayoni: Markaziy Osiyoda xalqaro hamkorlikni rivojlantirish" rezolyutsiyasini bir ovozdan qabul qildi. O'tgan yili esa bir qator yirik tadbirlar, jumladan, "Lazgi" balet spektakli (Toshkent), "Arxeologiya va turizm: salohiyatni aniqlash va merosni boshqarish"xalqaro arxeologik konferensiyasi tashkil etildi.
Bundan tashqari, davlatimiz rahbari tashabbusi bilan bir qator ikki tomonlama muzokaralar va chuqur tayyorgarlik natijasida YUNESKO bilan madaniy meros masalalari bo'yicha xalqaro maslahat qo'mitasi tashkil etildi. Uning birinchi Majlisi 2021 yil sentyabr oyida virtual formatda bo'lib o'tdi.
O'tgan davr mobaynida Buxoro YUNESKOning "tinchlik uchun shahar"mukofotiga sazovor bo'ldi. "Musxaf Usmon" qo'lyozmalari va O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi sharqshunoslik instituti boy kolleksiyasi YUNESKOning "tinchlik xotirasi"reyestrida o'z aksini topgan. Xiva shahridagi Ichan-qal'a, Samarqand - madaniyat chorrahasi, Buxoro va Shahrisabz tarixiy markazlari, shuningdek, G'arbiy Tyan-Shan tog'lari (tabiiy meros sifatida) kabi noyob obyektlar YUNESKOning jahon merosi ro'yxatiga kiritilgan.
Bu YUNESKO bilan hamkorlik o'zbek madaniyati, tarixi va ilm-fanini chet elda saqlash, rivojlantirish va ommalashtirish imkonini beradi.
- Yaqinda Xiva shahrida Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankining (YETTB) madaniy merosi dasturi doirasida "loy arxitekturasini asrash"mavzusida seminar-trening o'tkazildi.
Xorazm Ma'mun akademiyasi bilan hamkorlikda o'tkazilgan ushbu ilmiy-amaliy konferensiyada qanday fikr-mulohazalar bildirildi?
- Seminar-trening Xivadagi professional restavratorlar, olimlar va Ma'mun Akademiyasi, "Ichan-qal'a" davlat muzey-qo'riqxonasi vakillari hamda mintaqaviy turizm va madaniy meros boshqarmalari uchun o'tkazildi. Bunday tarixiy yodgorliklarga ega bo'lgan mamlakatlar (xususan, Eron) tajribasidan kelib chiqib, ularni asrab-avaylash bo'yicha takliflar bildirildi.
Xiva shahrida qadimiy yodgorliklarni saqlashning amaliy jarayonlariga ham e'tibor qaratildi. Bunday inshootlarning devorlari himoyalanmagan: 2500-3000 yil davomida yomg'ir, shamol, qor va quyosh ta'siriga ochiq qolmoqda. Noqulay atrof-muhit sharoitida yoriqlar, halokat markazlari paydo bo'ladi.
Xivada xom loydan, xom g'ishtdan va paxtadan qurilgan Dishan qal'a devorlarining ayrim qismlarini saqlash, tiklash va to'g'ri ta'mirlash uchun yangi texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari o'rganilmoqda. ETTB ushbu jarayonlarga sarmoya kiritishni, shuningdek, turizmni rivojlantirishga hissa qo'shishni rejalashtirmoqda. Agar tarixiy yodgorliklarni saqlashning yangi ilmiy usullari (masalan, hidrofobik xususiyatlarni kuchaytiruvchi va suv bilan aloqa qilishni kamaytiradigan ko'rsatkichlardan foydalanish) samarali bo'lsa, Orolbo'yidagi yuzdan ortiq qal'ani saqlab qolish muammosiga yechim topiladi.
- Ajdodlarimizdan meros bo'lib qolgan madaniy merosni asrab-avaylashning qadimiy usullari haqida gapiring.

- Madaniy meros ob'ektlarini tiklash jarayonida qadim zamonlardan buyon ishlatilgan qurilish va ta'mirlash usullari mavjud: xususan, xataba, mozaik hunarmandchiligi, duradgorlik (yog'och o'yma), metallga ishlov berish va o'yma va boshqa ko'plab tarixiy qurilish texnologiyalari. Bugungi kunda ular respublikada madaniy meros ob'ektlarini qayta tiklash jarayonida qo'llanilmoqda.