Xalqaro tijorat sudi-O'zbekiston uchun yangilik

Mulk huquqini himoya qilish har qanday jamiyat a'zolarining hayoti uchun motivatsiya va rag'batlantirishni ta'minlashning muhim vositasidir.  Mamlakatning investitsion jozibadorligi darajasi ham bunday himoya darajasiga bog'liq.  Bu nafaqat fuqarolarning va butun davlatning farovonligini oshirishga qaratilgan. 

Prezident Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 20-dekabr kuni Oliy Majlis va O'zbekiston xalqiga yo'llagan murojaatida O'zbekistonda mulk va investitsiyalar himoyachisi hech bir hokim yoki vazir emas, faqat Konstitutsiya, qonun va sud ekanligini ta'kidladi. Bu borada, xususan, O'zbekistonda xalqaro tijorat sudini tashkil etish bo'yicha amaliy ishlar olib borilmoqda.
Respublikaning normativ-huquqiy hujjatlari (Konstitutsiya, qonunlar va boshqa hujjatlar), shu jumladan, mulk huquqini himoya qilishga, fuqarolarning ushbu yo'nalishlarda kafolatlari va qonuniy manfaatlarini yanada mustahkamlashga, aholining farovon hayoti uchun sharoit yaratish uchun davlat dasturlari va investitsiya loyihalarini samarali amalga oshirishga qaratilgan. 
Prezidentning 2023 yil 16 yanvardagi "Odil sudlovdan foydalanish imkoniyatini yanada kengaytirish va sudlar faoliyati samaradorligini oshirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" gi farmoni bilan 2023-2026 yillarda sud tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga ko'tarish strategiyasi tasdiqlandi. Strategiyaga muvofiq Odil sudlovni ta'minlashning ustuvor vazifalari quyidagilar bilan belgilanadi: 
 "inson sha'ni va qadr-qimmati uchun" g'oyasi asosida haqiqiy adolatli sud tizimini shakllantirish va uning faoliyatini xalq manfaatlarini va inson qadr-qimmatini samarali himoya qilishga yo'naltirish;
 Odil sud qarorlarini qabul qilishga erishish orqali xalqning, shu jumladan tadbirkorlarning sud tizimiga bo'lgan ishonchini mustahkamlash, har bir fuqaroni yaratishda sud va sudyalarning ishonchli himoyachisi sifatidagi imidjini tasdiqlash;
 fuqarolar va tadbirkorlar uchun sudlarda ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uchun barcha imkoniyatlarni yaratishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish, sud protsessida tomonlarning raqobatbardoshligi va tengligi tamoyillarini to'liq amalga oshirish, sudlarning amalda xolisligini ta'minlash va boshqa vazifalar.
Konstitutsiyaviy sud, fuqarolik, jinoyat ishlari bo 'yicha sudlar, iqtisodiy va ma' muriy sudlardan iborat sud tizimi Odil sudlovni o ' zbekiston Respublikasining "sudlar to' g 'risida"gi asosiy qonuni va Qonuniga muvofiq amalga oshiradi. Hakamlik sudlari ham ishlaydi. Xalqaro tijorat arbitrajini yaratish uchun sharoitlar yaratildi. Shu bilan birga, xalqaro tijorat sudini tashkil etish ham maqsadga muvofiqdir.
Xalqaro tijorat sudi nafaqat O'zbekiston uchun yangilikdir. So'nggi paytlarda tijorat nizolarini hal qilish markazi sifatida obro'ga ega bo'lgan davlatlar savdo va investitsiya nizolarini ko'rib chiqish va hal qilishni o'z ichiga olgan bunday organni yaratmoqdalar.  Masalan, XXR oliy xalq sudi huzuridagi xalqaro tijorat sudi quyidagi nizolarni ko'rib chiqadi:
 bunda bir tomon yoki ikkalasi ham chet el fuqarolari, fuqaroligi bo'lmagan shaxslar, xorijiy tashkilotlar;
 agar bir yoki ikkala tomon XXRdan tashqarida joylashgan (doimiy yashash joyi) bo'lsa;
 unda nizo mavzusi XXRdan tashqarida;
 bunda savdo huquqiy munosabatlarining paydo bo'lishi, o'zgarishi yoki tugatilishiga olib keladigan huquqiy hodisalar XXRdan tashqarida sodir bo'ladi.
Jahon amaliyotidagi nizolarning ushbu toifalari xalqaro tijorat ishlariga tegishli.
Masalan, Angliyada tijorat sudi bank, moliyaviy, shartnomaviy nizolar, biznes hujjatlari, import, eksport va transport, agentlik va boshqaruv shartnomalari, etkazib berish, sug'urta bo'yicha nizolarni ko'rib chiqadi. Shu bilan birga, ushbu organ London arbitrajining asosiy nazorat sudi bo'lib, uning vakolatiga hakamlik muhokamasi doirasida yuzaga keladigan masalalar toifalari, hakamlik qarorlariga qarshi chiqish va bunday qarorlarni ijro etish kiradi.
Xalqaro tijorat sudining yana bir o'ziga xos xususiyati: ulardagi ishlar uch yoki undan ortiq sudyalardan iborat tarkib tomonidan ko'rib chiqiladi. Shu bilan birga, ularning barchasi o'z sohasidagi yuqori malakali mutaxassislardir. Angliya va Singapur amaliyoti shuni ko'rsatadiki: vaqt o'tishi bilan va ushbu sud organining obro'si oshishi bilan tijorat xarakteridagi nizolarning aksariyati xalqaro tijorat sudiga ko'rib chiqiladi. Masalan, Angliya va Uels tijorat sudi (London Oliy sudining bo'linmalaridan biri) 2020-2021 yillardagi faoliyat to'g'risidagi hisobotni taqdim etdi, unda xalqaro sud jarayoni uning umumiy yukining 74 foizini tashkil etdi.
Xorijiy davlatlarning xalqaro tijorat sudlarining ish tajribasi va faoliyatini o'rganish quyidagilarni ta'minlash zarurligini ko'rsatadi:
 qonun va qonun ustuvorligi, shuningdek, ushbu tamoyilni qo'llab-quvvatlovchi neytral, obro'li va mustaqil sudlar;
 tijorat nizosi ishtirokchilariga ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni kafolatlaydigan adolat va adolatni amalga oshirish samaradorligi;
 ushbu sohadagi etakchi mutaxassislar orasidan sudning vakolatli tarkibi.
Ko'rinib turibdiki, xorijiy mamlakatlarning xalqaro tijorat sudlarini tashkil etish va faoliyat yuritishdagi tajribasini batafsil o'rganish hamda yuqoridagi mezonlarni ta'minlash O'zbekiston Respublikasi hududida xalqaro tijorat sudini muvaffaqiyatli tashkil etish va faoliyat yuritishiga imkon beradi.

Sohiba Inoyatova. 
Toshkent Dotsenti 
davlat yuridik universiteti.