Алоҳида эътибор марказида

Виктор Абатуров ўзининг таҳлилий мақоласида сўнгги йилларда Қорақалпоғистон Республикасининг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ва янги Ўзбекистонни ривожлантириш стратегияси доирасидаги кейинги ўзгаришларнинг истиқболларини кўриб чиқади.

Ўтган йил якунлари билан якунланган 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегияси давлат ва жамият ижтимоий-иқтисодий, ижтимоий, маданий ҳаётининг барча соҳаларида кенг кўламли ислоҳотларни амалга оширди.
"Инсон шаъни ва қадр-қиммати йўлида" тамойили асосида кейинги йилларда халқ фаровонлигини янада юксалтириш, иқтисодиёт тармоқларини ўзгартириш, тадбиркорликни жадал ривожлантириш, фаол фуқаролик жамиятини шакллантиришга қаратилган ислоҳотларнинг устувор йўналишларини аниқлаш мақсадида чуқур таҳлил етилган Ўзбекистон Республикаси Президентининг 28 йил 2022 январдаги қарори билан 2022-2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистонни ривожлантириш стратегияси тасдиқланди.
Ушбу тарихий ҳужжат мамлакатимиз тараққиётининг еттита устувор йўналиши ва салмоқли натижаларга еришиш бўйича юзта муҳим мақсадни ўз ичига олади.
Фармонда таъкидланишича, ривожланиш стратегиясида белгиланган ҳудудларни комплекс ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш бўйича вазифалар доирасида ҳудудлар билан ишлашнинг янги тартиби белгиланмоқда. Масалан, 35, 45, 49, 80-мақсадлар Қорақалпоғистон Республикаси ва Оролбўйи минтақасини ривожлантириш бўйича чора-тадбирларни (екотуризмни ривожлантириш, маҳаллий ва хорижий университетларнинг филиалларини очиш, Оролнинг қуриган тубида яшил майдонларни яратиш Денгиз ва бошқалар).
Шу муносабат билан биз сўнгги йилларда ушбу минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини ва янги Ўзбекистонни ривожлантириш стратегияси доирасида кейинги ўзгаришларнинг истиқболларини кўриб чиқамиз.
Президентимиз Шавкат Мирзиёев жойларда амалга оширилаётган бунёдкорлик ишлари, йирик лойиҳалар ва аҳоли ҳаёти билан танишиш мақсадида 23-24 феврал кунлари Қорақалпоғистон Республикасида бўлди.
Давлат раҳбарининг ушбу минтақага бундай диққат-эътибори бежиз емас.
Бир томондан, Қорақалпоғистон Республикаси улкан ривожланиш салоҳиятига эга-катта табиий, минерал ва қишлоқ хўжалиги ресурслари, меҳнат салоҳияти, йўл, транспорт ва муҳандислик коммуникация тармоқлари, ишлаб чиқариш инфратузилмаси, қулай географик жойлашуви ва муҳим ҳудуди.
Аммо, бошқа томондан, республика Орол денгизи билан боғлиқ оғир екологик вазиятда. Глобал миқёсда иқлим ўзгариши бу минтақа учун кўплаб салбий муаммоларни келтириб чиқармоқда. УНЕП қуруқлик индексига кўра, минтақанинг аксарият ҳудудлари қурғоқчил зона деб таснифланади ва шунинг учун ерларнинг деградациясига жуда мойил. Бу одамлар саломатлигига, уларнинг даромадлари ва турмуш даражасига жуда салбий таъсир кўрсатади. Шу сабабли Қорақалпоғистон Республикасини ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш масалалари мамлакатимиз раҳбарининг алоҳида диққат марказида турибди.
Шундай қилиб, ўтган йили Шавкат Мирзиёев ушбу қийин минтақадаги вазият билан яқиндан танишиш мақсадида сайлов кампаниясини Қорақалпоғистондан бошлаган еди. Ва ўша сафар давомида у республиканинг асосий муаммоларидан бири – ишсизликни ҳал қилиш учун минтақада 160 мингдан ортиқ янги иш ўринларини яратиш бўйича кўрсатма берди ва ушбу ташриф давомида берилган ваъда натижасида 1-4-синф ўқувчиларига бюджет маблағлари ҳисобидан бепул тушлик берилди Қорақалпоғистон мактабларида.
Аввалроқ, 11 йил 2020 ноябрда Президентнинг "2020-2023 йилларда Қорақалпоғистон Республикасини комплекс ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида" ги Фармони чиқарилиб, унда вилоятнинг иқтисодий салоҳиятини ошириш, аҳоли бандлиги ва фаровонлиги, Қорақалпоғистоннинг имконият ва ресурсларидан самарали фойдаланиш вазифалари белгиланди.
Жорий йилда Қорақалпоғистон Республикасини ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга эътибор сезиларли даражада ошди. Ушбу ташриф арафасида экспертлар гуруҳлари вазиятни таҳлил қилиш ва мавжуд муаммоларни аниқлаш учун минтақага ташриф буюришди, улар асосида зарур қарорлар қабул қилинади. Қорақалпоғистоннинг ҳар бир тумани Ўзбекистон вилоятларидан бирига берилади. Президентимизнинг ушбу safari давомида тарихда биринчи марта Ўзбекистон вилоятларининг барча ҳокимлари Қорақалпоғистонда бўлиб, улар ўз жамоалари билан ушбу вилоятни қўллаб-қувватлаш бўйича аниқ лойиҳаларни ишлаб чиқиш учун келишган.
Хусусан, Мўйноқ шаҳри Тошкент вилоятига, Қорақалпоғистон пойтахти Нукус шаҳри еса Тошкент шаҳар ҳокимлигига тайинланган бўлиб, у Нукус шаҳри ҳайдовчилари — озиқ-овқат саноати, қурилиш материаллари саноати, туризмни ривожлантиришга ёрдам беради. Шуни инобатга олган ҳолда, Нукусни 2022 йилда комплекс ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш дастури ишлаб чиқилган бўлиб, унда 10 минг иш ўрни яратиш билан 1 миллиард 361 млн сўмлик 3 лойиҳа амалга оширилиши кўзда тутилган.
Шуни ҳам таъкидлаш керакки, жорий йилда "Қорақалпоғистонда бизнес қил" аксияси Ўзбекистоннинг барча ҳудудларида фаол амалга оширилмоқда. Ушбу компания доирасида жами 264 million долларлик 350 та лойиҳа ишлаб чиқилган. Жорий йилда Қорақалпоғистонда умумий қиймати $811 млн бўлган 332,1 та лойиҳа ишга туширилиши, амалга оширилиши туфайли вилоятда 14,7 мингдан ортиқ янги иш ўринлари пайдо бўлиши мумкин.
Республика раҳбарияти томонидан Қорақалпоғистон Республикасининг ижтимоий-иқтисодий муаммоларини ҳал етишга қаратилаётган бундай яқиндан еътибор туфайли сўнгги йилларда у анча жадал ривожланди.
Иқтисодий ривожланиш
Сўнгги йилларда иқтисодиёт айниқса жадал ривожланмоқда. Сўнгги беш йил ичида минтақанинг ялпи ички маҳсулоти (ГРП) 32 фоизга ўсди (2022 йил бошида), саноат ишлаб чиқариши 30,5 фоизга, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши 20 фоизга, бозор хизматлари ҳажми 75 фоизга, хорижий инвестициялар ҳажми 3810,6 фоизга ошди млн Ақш доллари, фаолият кўрсатаётган корхоналар сони у 59% га ўсиб, жорий етилган иш ўринлари сони 127,3 мингтани ташкил етди.
Хусусан, 2021 йилда пандемия билан боғлиқ ўсиш суръатлари пасайганидан сўнг Қорақалпоғистон Республикаси иқтисодиёти барқарор тикланаётган 2020 йилда иқтисодиётни ривожлантириш борасида сезиларли ютуқларга еришилди. 2021 йилда ялпи ҳудудий маҳсулот 7,4 фоизга ўсди ва 2020 йилга нисбатан 26,3 трлн. сўм, аҳоли жон бошига еса унинг ҳажми 6,0% га ошиб, 2020 йилга нисбатан 13,6 млн сўмни ташкил этди.
Саноат 2021 йилда жадал ривожланиб борди. 16621,3 млрд. сўмлик саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарилди бу 2020 йилга нисбатан 7,4% га кўп, шу туфайли республика саноат ўсиши бўйича мамлакат минтақалари орасида 8-ўринни егаллади. Шу билан бирга саноат маҳсулотларининг 22,4 фоизи кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субектлари томонидан ишлаб чиқарилди. 2021 йилда саноат ишлаб чиқаришида тўқимачилик маҳсулотларининг улуши 13,6% гача (2020 йилда 12,6%), кимё саноати маҳсулотларининг улуши 61,6% гача (2020 йилда – 59,8%), озиқ – овқат маҳсулотлари улуши еса бошқа тармоқлар улушининг ўсиши ҳисобига бирмунча камайди-14,9% гача (2020 йилда-16,4%). Аҳоли жон бошига саноат маҳсулоти ишлаб чиқариш ҳажми ҳам 17,3% га ошиб, 2020 йилга нисбатан 8584,9 минг сўмни ташкил етди. Ушбу кўрсаткич бўйича вилоят аллақачон бошқа минтақалар орасида 6-ўринни егаллаб турибди.
Лекин ўтган йили Қорақалпоғистонда енг жадал ривожлангани хизмат кўрсатиш соҳаси бўлиб, унинг ҳажми 8,3 трлн. сўм, бу 19,3% га 2020 йилга нисбатан кўп. Вилоят ялпи ҳудудий маҳсулоти таркибида хизмат кўрсатиш соҳасининг улуши 33,6 фоизга етди. Бундан ташқари, хизмат кўрсатиш соҳасининг айрим соҳаларининг ўсиши нотекис содир бўлди. 2021 йилда 2020 йилга нисбатан таълим хизматлари 36,3%, молиявий хизматлар – 27,7%, соғлиқни сақлаш хизматлари – 22,5%, транспорт хизматлари – 22,0%, кўчмас мулк билан боғлиқ хизматлар–20,9%, турли хил шахсий қурилмаларни таъмирлаш хизматлари - 19,2%, шахсий хизматлар (сартарошхоналар ва гўзаллик салонлари) - 15.3%. Шу ерда ҳам таъкидлаш керакки, вилоятда кўрсатилган хизматлар ҳажмининг 43,6 фоизи 2021 йилда Нукус шаҳри ҳиссасига тўғри келди. Лекин, шунга қарамай, бир қатор соҳаларда хизмат кўрсатиш соҳасининг ўсиш суръати жадал ўсиб бормоқда еди. Шундай қилиб, Тахтакупир, Муйноқ ва Бузатау туманларида улар мос равишда 123,5%, 121,1% ва 129,5% ни ташкил етди.
2021 йилда қурилиш (10,5%), чакана савдо айланмаси (8,8%) ва истеъмол товарлари ишлаб чиқаришда (6,1%) динамик ўсиш суръатлари кузатилди. Қишлоқ хўжалигида улар бирмунча паст - ўсиш 3,7% ни 2020 йилга нисбатан, ишлаб чиқариш ҳажми еса 12,3 trln.so ъ мни ташкил етди. Асосий воситаларга инвестициялар 2,1 фоизга ўсиб, 7,9 трлн сўмга етди.
Қорақалпоғистоннинг Ўзбекистон ташқи иқтисодий фаолиятидаги иштироки ҳам кенгайиб бормоқда. Шундай қилиб, 2021 йилда минтақанинг ташқи савдо айланмаси тахминан 657,2 млн долларни ташкил етди, бу бир йил аввалгидан 21,9 фоизга кўпдир. Минтақанинг савдо баланси ижобий мувозанатни сақлаб қолди. 2021 йилда Қорақалпоғистон Республикаси Хитой билан енг кўп савдо қилди, савдо улуши 23,2%, Россия - 18,9%, Туркия - 16,4%, Қозоғистон - 9,7%, Латвия - 5,0% ва Корея Республикаси - 4,7% ни ташкил етди.
Экспорт ўтган йилга нисбатан 15,4% га ошди ва $418,6 млн ташкил етди. Машина ва ускуналар, яъни юқори қўшимча қийматга ега маҳсулотлар експорти кескин ошиб, 7,62 баробарга ошгани жуда аҳамиятлидир. Шу билан бирга, пахта толаси експорти 1,75 баравар, кимё саноати товарлари експорти 1,12 баравар ошди.
2021 йилда ҳам импортнинг 35,3% га сезиларли ўсиши кузатилиб, бу кўрсаткич 238,6 млн долларга етди, бу еса Қорақалпоғистон иқтисодиётини модернизация қилиш зарурати билан изоҳланади. Бу машина ва ускуналар импортининг сезиларли даражада 1,71 фоизга ўсганидан далолат беради, бу import умумий ҳажмининг 46 фоизини ташкил етди. Хизматлар импорти 1,58 мартага, енергетика ресурслари 1,44 мартага, кимё саноати товарлари 1,16 мартага ошди.

Қорақалпоғистонда ҳам шамол энергетикаси ривожланмоқда, шу боис ўтган йили ушбу республикада шамол электр станциясини қуриш бўйича халқаро тендер эълон қилинди, унда 20 га яқин хорижий компаниялар иштирок етиш учун ариза топширди. Ушбу тендерда Саудия Арабистонининг "АCВА қувват" компанияси ғолиб чиқди ва бу лойиҳага 108 млн долл сармоя киритади. Компания давлат – хусусий шериклик доирасида ишлаб чиқарилган енг паст тариф-2,56 киловатт соатлик електр енергияси учун 1 цент таклиф қилди. Имзоланган шартномага кўра, Қорақалпоғистоннинг Қораузяк ва Беруний туманлари ҳудудида жойлашган електр стансияси 2023-йил ўрталарида ишга туширилиши лозим. У йилига 360 млн киловатт-соат екологик тоза електр енергияси ишлаб чиқаради. Лойиҳа 25 та шамол турбиналарини ўрнатишни, 20 киловатт қувватга ега 220 километрлик електр узатиш линиясини қуришни назарда тутади, бу мамлакат енергетика тизимига тўлиқ қўшилади.
Президент Шавкат Мирзиёев Қорақалпоғистонга ташрифи чоғида ушбу стансиянинг биринчи тошига капсула қўйди. "Яқин беш йил ичида вилоятда 1800 мегаватт қувватга ега учта шамол стансияси ишга туширилади", - деди давлат раҳбари.
Екологик янгиликлар
Сиёсат Қорақалпоғистон Республикасини инновацион ривожлантиришга ҳам катта еътибор қаратмоқда. Шундай қилиб, Шавкат Мирзиёев ўтган йилнинг июл ойида Оролбўйи минтақасини екологик инновациялар ва технологиялар зонаси деб эълон қилиш тўғрисидаги "БМТ бош Ассамблеясининг 18 Май 2021 йилдаги махсус резолюциясини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида "ги қарорни имзолади."
Мазкур фармонга мувофиқ, Нукусда янги бошлаган олим ва тадқиқотчиларни қўллаб-қувватлаш мақсадида ёш олимлар Академияси ва ёшлар Технопарки ташкил етилмоқда, унда ўсимлик уруғларининг генетик банкига эга лаборатория, бизнес-тезлатгич ва Оролбўйи халқаро инновация марказида ўқув маркази очилади. Шунингдек, электрон хариталашни жорий этиш ва йўқолиб бораётган флора ва фаунанинг маълумотлар базасини яратиш режалаштирилган.
Синов лабораториялари модернизация қилинади ва лабораторияга намуналарни етказиб бериш бўйича логистика хизматлари ташкил етилади. Шўрланган тупроқларнинг bonus балини аниқлаш мақсадида комплекс биокимёвий таҳлил марказини шакллантириш режалаштирилган. Комплекс баҳолаш драматик екологик ва ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар фонида маҳаллий аҳолининг соғлиғига бўлган еҳтиёжларини аниқлашга хизмат қилади.
Экологик инновациялар аллақачон муваффақиятли амалга оширилмоқда. Шундай қилиб, ўтган йили Чимбой туманида кунига 12 дан 30 литргача сув ишлаб чиқариш имконини берадиган атмосфера ҳавосидан ичимлик суви ишлаб чиқариш генератори ишга туширилди. Ушбу қурилма ичимлик суви мавжуд бўлмаган жойларга мослаштирилган ва уни етказиб бериш жуда қиммат.
Халқаро ҳаётда иштирок етиш
Сиёсат туфайли Қорақалпоғистон Республикасининг халқаро ҳаётдаги иштироки ҳам ортиб бормоқда. Хуллас, ўтган йили Шҳтга раислик Ўзбекистонга ўтди. Президент Мирзиёев раис сифатида илгари сурган асосий ташаббуслар қаторига ташкилотга аъзо давлатлар ўртасида атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги ҳамкорликни кенгайтиришни кўзда тутувчи Шҳтнинг яшил камар дастури киради. Ўзбекистоннинг ташкилотга раислиги доирасидаги биринчи тадбир мамлакатнинг екологик жиҳатдан енг қийин минтақаси – Нукус шаҳрида бўлиб ўтгани, ўтган йилнинг октябр ойида Шҳтга аъзо давлатлар миллий координаторлари Кенгашининг вакиллари иштирокида йиғилиш ўтказилгани жуда рамзий маънога эга Россия, Хитой, Ўзбекистон, Тожикистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Ҳиндистон ва Покистон.
Бошқарувни такомиллаштириш
Ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг белгиланган мақсадларига муваффақиятли еришиш учун республика, минтақавий ва маҳаллий даражада саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштиришни таъминлаши керак бўлган ушбу жараёнларни бошқариш механизмининг самарадорлиги катта аҳамиятга ега. Жорий йилда еса Қорақалпоғистон Республикасида ана шундай механизм жорий этилмоқда.
Маҳаллалар ва ҳокимликлар ўртасида ўзаро ҳамкорликнинг янги тизими жорий етилмоқда. Вилоятда аллақачон туман ва шаҳар ҳокимлари бошчилигида" лойиҳа гуруҳлари " ташкил етилган бўлиб, улар вазирлик ва идоралар, тижорат банклари ва бошқа тузилмалар ҳамда маҳалла аҳолиси ўртасида боғловчи бўғин бўлиб қолади. Бундай гуруҳлар фаолиятининг мақсади ишга солинмаган иқтисодий салоҳиятни аниқлаш, уни амалга оширишга қизиққан тадбиркорларни жалб этиш ва уларнинг маҳаллалар билан ўзаро ҳамкорлигини ташкил этишдан иборат.
Бундан ташқари, Нукус шаҳрида инвестиция лойиҳалари учун вазиятли марказ ташкил етилган бўлиб, унинг фаолияти билан давлатимиз раҳбари вилоятга ташрифи чоғида танишди. Ушбу марказ негизида вазирликлар, идоралар, ҳудудлар ва ташкилотларнинг "ягона ойна"тамойили бўйича тезкор ҳамкорлигини таъминлаш имконини берувчи бизнес лойиҳаларни шакллантириш, амалга ошириш ва monitoring қилишнинг ягона тизими шакллантирилди. Марказда учта гуруҳ мавжуд – минтақавий лойиҳалар, стратегик ривожланиш ва тадбиркорларга тезкор ёрдам. Бундан ташқари, Қорақалпоғистонда янги ғоя ва таклифларни муҳокама қилишда лойиҳа гуруҳлари билан самарали ҳамкорлик қилувчи, уларни амалга оширишга тадбиркорларни фаол жалб қилувчи тадбиркорлар Кенгаши ташкил етилган.
Хулоса қилиб шуни айтиш керакки, сўнгги йилларда Қорақалпоғистон Республикасини ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга кўрсатилаётган алоҳида эътибор жуда катта ижобий натижаларни бермоқда. Республика бир қатор муҳим кўрсаткичлар бўйича ўз мавқеини анча яхшилади. Жорий йилда ҳукуматнинг барча даражалари ва Ўзбекистоннинг барча ҳудудлари ушбу минтақанинг ривожланишини қўллаб-қувватлаш бўйича саъй-ҳаракатларини бирлаштириш механизми яратилмоқда. Ва ишонч билан айтишимиз мумкинки, бу саъй-ҳаракатлар самарасиз бўлмайди ва атроф-муҳит шароити жиҳатидан энг қийин минтақа бу йил ўз ривожланишида ажойиб натижаларга эриша олади.

Viktor Абатуров, Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази