O'zbekiston suv resurslari ekologik monitoringining ijtimoiy-iqtisodiy jihatlari

Insoniyat tsivilizatsiyasi rivojlanishining hozirgi bosqichida atrof-muhitning degradatsiyasi jarayonlari tahdidli xarakterga ega bo'ldi. Bu aholi punktlarida atmosfera havosining, er usti va er osti suvlarining, shu jumladan ichimlik suvi manbalarining tez ifloslanishi haqida; cho'llanish, sho'rlanish va eroziya tufayli unumdor er maydonining qisqarishi haqida; hayvonot va o'simlik dunyosining turlar xilma-xilligining pasayishi haqida.
Global iqlim o'zgarishi bu jarayonga o'z tuzatishlarini kiritib, ekotizim degradatsiyasining salbiy ta'sirini kuchaytiradi. Shunga o'xshash tendentsiyalar dunyoning turli mintaqalarida hamma joyda kuzatiladi. Markaziy Osiyo ham bundan mustasno emas. Bunday sharoitda tizim monitoringini tashkil etish dolzarb vazifaga aylanadi.
Atrof-muhit monitoringi-bu atrof-muhitni nazorat qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni baholash, axborot bilan ta'minlash, shuningdek prognozlash orqali atrof-muhitga salbiy ta'sir ko'rsatishning oldini olish bo'yicha boshqaruv qarorlarini asoslash uchun tabiiy ob'ektlarning holatini tizimli kuzatish.
O ' zbekiston Respublikasida atrof-muhitni davlat ekologik monitoringi tizimi besh yil muddatga mamlakatda atrof-muhitni davlat monitoringi dasturini tasdiqlaydigan hukumat qarorlari asosida amalga oshiriladi. Tegishli tadbirlar Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 5-sentabrdagi qarori bilan tasdiqlangan o 'zbekiston Respublikasida atrof tabiiy muhitni monitoring qilish to' g 'risidagi Nizom asosida o' tkaziladi.
Shu bilan birga, atrof-muhit tarkibiy qismlarining ifloslanish darajasini baholash tizimi monitoringni o'tkazish uchun muhimdir. Uning asosiy qoidalari Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 3-iyundagi "atrof-muhitning ifloslanish darajasini baholash tizimini yanada takomillashtirish to'g'risida" gi qarorida aks ettirilgan. 
Davlat boshqaruvining avvalgi tuzilmasi huzurida sog'liqni saqlash va suv xo'jaligi vazirliklari, ekologiya va atrof - muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitalari (hozirgi O'zbekiston Respublikasi tabiiy resurslar vazirligi) hamda geologiya va mineral resurslar (hozirgi O'zbekiston Respublikasi tog ' - kon sanoati va geologiya vazirligi), kadastr agentligi hamda Gidrometeorologiya xizmati markazi yagona monitoring tizimida ishtirok etdi (hozir-tabiiy resurslar vazirligi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati agentligi) va boshqalar.
Davlat monitoringi dasturiga muvofiq uning eng muhim turlari (yirik shaharlarning radiatsiyaviy fon darajasi, atmosfera havosining ifloslanishi va unga sanoat tarmoqlarining "hissasi", qishloq xo'jaligi ahamiyatiga molik erlarning holati va tog 'va tog' oldi hududlaridagi xavfli geologik jarayonlarning rivojlanishi, atmosferaga ifloslantiruvchi moddalar chiqindilarining katta manbalari va suv havzalariga oqizish). milliy ahamiyatga ega bo'lgan transchegaraviy suv oqimlari va er usti suvlarining ifloslanish darajasini kuzatish, shuningdek, er osti suvlari konlarining ifloslanish holati.
Bunda har bir mas'ul vazirlik va idora tomonidan monitoring ular uchun belgilangan yo 'nalishlar bo' yicha o ' tkazildi.
Suv resurslari holati monitoringining turli jihatlari suv xo 'jaligi vazirligi (asosiy kollektorlar bo' yicha kollektor-drenaj suvlari sifati bo 'yicha), sog' liqni saqlash vazirligi (ichimlik suvi sifatini sanitariya-epidemiologiya monitoringi), tabiiy resurslar vazirligi (ifloslanish manbalari va yer usti suv ekotizimlari holatini monitoring qilish), tog ' - kon sanoati va geologiya vazirligi (yer osti suvlari ifloslanishini monitoring qilish) zimmasiga yuklatildi), O'zR tabiiy resurslar vazirligi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati agentligi (er usti suvlarining ifloslanish darajasini monitoring qilish).
So'nggi davrda kam suvli yillar nafaqat davlat, balki suv resurslarini iste'mol qilish monitoringini takomillashtirishning dolzarbligini ko'rsatdi. Suv iste'molini kuzatish suv olish joylarida suv oqimini kuzatishdan boshlanadi, bu esa suv inshootidan o'tadigan suv hajmini o'lchash uchun maxsus uskunalar, shuningdek ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va arxivlash uchun dasturiy ta'minot bilan ta'minlashni talab qiladi. SKADA (ingliz tilidan - Supervisory Control and Data Acquisition) deb nomlangan bunday tizim O'zbekistonda 2012 yildan beri qo'llanilib kelinmoqda. Xususan, Farg'ona vodiysida daryolar va suv omborlaridan kanallarga suv oqizishda suv havzalarida. Ammo bu fermer va dehqon xo'jaliklari darajasida suv taqsimotini kuzatish muammolarini hal qilmaydi. Bu shuni anglatadiki, ushbu holatni hisobga olgan holda monitoring tizimini takomillashtirish zarur. Infokommunikatsiya texnologiyalarining hozirgi rivojlanish darajasi sharoitida bunday kuzatuvning texnik imkoniyatlari mavjud.
Amudaryo va Sirdaryo transchegaraviy suvlari oqimining pasayishi natijasida boshqa mintaqalarga ko'proq ta'sir ko'rsatgan Orolbo'yi hududida suv resurslarini monitoring qilish alohida ahamiyatga ega. Daryolarning quyi oqimlariga oqib tushadigan suv hajmining sezilarli darajada pasayishi, Orol dengizining qurigan tubidan millionlab tonna sho'r changni ko'taradigan chang bo'ronlari davrlarining ko'payishi bilan birga, ushbu zonadagi aholining yashash sharoitlari va atrof-muhitga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda.
Amudaryo deltasidagi qoldiq kichik suv havzalarini - Sudochye, Muinak, Rybachye, Jeltirbas ko'llarini va boshqalarni barqaror suv bilan ta'minlash uchun gidrotexnika infratuzilmasini qurish muddatlarining kechikishi bilan vaziyat yanada og'irlashmoqda. Mesopotamiya suv omborining qurilishi Daryo suvini daryoning ikki tarmog'i orasidagi tabiiy pasayishda - kanallar orqali kichik ko'llarga oqib o'tishi mumkin bo'lgan Mesopotamiyada saqlashga imkon beradi.
Olingan ma'lumotlarga ko'ra, o'tgan yilning dekabriga kelib, Mesopotamiya suv ombori uchdan biriga to'ldirilib, 150 million kubometrni tashkil etdi. Bu Muinak ko'rfazi va Rybachye ko'liga suv etkazib berishga, shuningdek Ustyurt kollektoriga ko'ra kemasozlik zavodiga etkazib berishni ko'paytirishga imkon berdi. Ammo bu suv havzalarining talab qilinadigan holatini, xususan, faqat 15 foizga to'ldirilgan kema holatini saqlab qolish uchun etarli emas.  
So'nggi to'rt yil ichida u erga suv kirmaganligi sababli qurigan Sudochy va Mesopotamiya o'rtasida joylashgan ko'llarning taqdiri yanada achinarli bo'lib chiqdi. 2022-2023 yillardagi sovuq qish, mo'l-ko'l yog'ingarchilik va keng hududlarning yuqori qor qoplami bu yil mamlakat mintaqalarining suv ta'minotiga sezilarli o'zgarishlar kiritmoqda. Ammo mintaqada sezilarli iqlim o'zgarishini hisobga olgan holda uzoq muddatda suv xo'jaligi faoliyatini rejalashtirish uchun birinchi navbatda Amudaryo oqimining 10-15 foizga, Sirdaryo 8-10 foizga kamayishi prognozlarini, shuningdek, transchegaraviy suv oqimining yuqori qismida kanal qurilishi tugagandan so'ng Afg'oniston tomonidan Amudaryo oqimining bir qismini olish rejalarini yodda tutish kerak.barcha oqibatlarga olib keladi.
Bu suv resurslarini davlat monitoringi sub'ektlari uchun ikkita vazifani qo'yadi.
Birinchisi, Amudaryo resurslari va sug'orish kanallari monitoringi tizimini o'rta va quyi daryolarda takomillashtirish, bu erda har xil ehtiyojlar uchun nazoratsiz va haddan tashqari suv chiqarish mavjud. Agar biz Orolbo'yidagi aholi punktlari, qishloq xo'jaligi va sanoat ob'ektlarini suv bilan ta'minlashni, shuningdek, bu erda qolgan kichik ko'llarni saqlab qolishni istasak, Amudaryoning quyi oqimidagi suv oqimi va oqimi monitoringining ob'ektiv va tizimli ma'lumotlari zarur.
Ikkinchisi-Aydar-Arnasoy ko'llari tizimining holati, Janubiy Mirzachul kanali va kollektor-drenaj suvlaridan suv oqimi (2022 yilda ikki milliard kubometrga yaqin), shuningdek Sirdaryo suv resurslarining holati va uning Aydar-Arnasoydagi oqava suvlarining bir qismi (2023-yil yanvar oyida 2023-yil yanvar oyida 2023-yil yanvar oyida 2023-yil yanvar oyida 2023-yil yanvar oyida 2023-yil yanvar oyida 530 million kubometrni tashkil etadi, shu bilan birga yil davomida 1,5 milliard kubometrni qayta tiklash vazifasi turibdi).
Bunday monitoring ma'lumotlari boshqaruv qarorlarini qabul qilish va suvdan foydalanuvchilar o'rtasida suv olish va suv taqsimotini oqilona va adolatli tartibga solishni ta'minlaydigan normativ-huquqiy hujjatlarni tasdiqlash uchun asos bo'ladi.
Shu bilan birga, mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar atrof-muhit davlat monitoringini tashkil etishga o'z tuzatishlarini kiritmoqda. Amalga oshirilayotgan ma'muriy islohotlar atrof-muhitni monitoring qilish tizimining ko'plab ishtirokchilariga ta'sir ko'rsatdi. Vazirlik va idoralar tuzilmalarida jiddiy o'zgarishlar ro'y berdi.
Bu yangi sharoitlarda ekologik nazorat sub'ektlari faoliyatini takomillashtirish, ularning faoliyatini muvofiqlashtirishni yaxshilash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Natijada, mamlakat aholisining farovonligi va tabiiy ekotizimlarning xavfsizligi ko'p jihatdan bog'liq bo'lgan ekologik nazorat samaradorligini oshirish.

Saidrasul Sanginov. 
O 'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Orolbo'yi mintaqasini rivojlantirish va ekologiya masalalari qo' mitasining yetakchi maslahatchisi.