Biologik xilma-xillikni himoya qilish-tashabbusdan natijaga

Jahon hamjamiyati bitta davlat doirasida global ekologik muammolarni hal qilishning iloji yo'qligini tushundi. Shu sababli, oqibatlarini yumshatish, mamlakatlar o'rtasida xalqaro shartnomalar imzolash bo'yicha uzoq muddatli va tizimli ishlar olib borilmoqda. BMT hujjatlari atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida asosiy hisoblanadi. 
O'zbekiston Respublikasi biologik xilma-xillikni muhofaza qilish sohasidagi qator bitimlar, shuningdek, xalqaro konventsiyalarning ishtirokchisi hisoblanadi. Bular "biologik xilma-xillik to'g'risida" (1992), "yovvoyi hayvonlarning ko'chib yuruvchi turlarini saqlash to'g'risida" (1979), "sayg'oq antilopasini saqlash, tiklash va barqaror foydalanish to'g'risida o'zaro tushunish to'g'risida" (2006), afro-Evroosiyo ko'chib yuruvchi suv-botqoq qushlarini himoya qilish to'g'risidagi bitim (2004) va boshqalar.
O'zbekiston faunasida umurtqali hayvonlarning 710 turi (sutemizuvchilar - 107, qushlar - 460, sudralib yuruvchilar - 64, amfibiyalar - 3 va baliqlar-76) va umurtqasiz hayvonlarning 15 mingdan ortiq turlari mavjud.
2019-yilda nashr etilgan O'zbekiston Respublikasining qizil kitobiga hayvonot dunyosi vakillarining 206 turi kiritilgan. Ulardan 83 tasi umurtqasizlar, 123 tasi umurtqali hayvonlardir.
Mamlakatimiz o'simlik dunyosida 4400 ga yaqin yuqori yovvoyi o'simliklar va ikki mingdan ortiq qo'ziqorinlar mavjud. Ulardan 314 tasi O'zbekiston Respublikasining qizil kitobiga kiritilgan.
Bugungi kunda insoniyat Tabiatni muhofaza qilish xalqaro Ittifoqining (IUCN) qizil kitobi va qizil ro'yxatiga kiritilgan yovvoyi o'simlik va hayvonot dunyosining noyob, yo'qolib ketish xavfi ostida bo'lgan turlarini, shuningdek, ekotizimlar va landshaftlarni saqlashning boshqa samarali usulini o'ylab topmadi.muhofaza qilinadigan hududlarni tashkil etish.
2016 yilda biologik xilma-xillik bilan bog'liq muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning umumiy maydoni 2,011 million gektarni tashkil etdi, bu respublikamiz hududining 4,64 foizini tashkil etadi.
Prezident va mamlakat hukumatining ushbu sohaga e'tibori tufayli so'nggi yillarda ko'plab ishlar amalga oshirilmoqda: o'tgan besh yil ichida prezidentning ikkita qarori, Vazirlar Mahkamasining 14 qarori qabul qilindi.
2023 yil 1 yanvar holatiga muhofaza etiladigan hududlarning umumiy maydoni 6,321 million gektarga yetkazilib, mamlakat hududining 14,08 foizini tashkil etadi. O'tgan yilning o'zida jami 2,571 million gektar maydonda bitta davlat qo'riqxonasi, oltita milliy tabiat bog'i va bitta davlat qo'riqxonasi tashkil etildi.
Bugungi kunda respublikamizda yettita davlat qo'riqxonasi, bitta landshaft qo'riqxonasi, 12 ta tabiiy bog', bitta milliy bog', 11 ta tabiiy yodgorlik, ikkita biosfera rezervati, 12 ta qo'riqxona, bitta Buxoro ixtisoslashtirilgan bolalar bog'chasi "Jayron"mavjud. Ushbu hududlarda O'zbekiston Respublikasi qizil kitobiga kiritilgan umurtqali hayvonlarning 102 turi (83 foizi), o'simliklarning 280 turi (89 foizi) mavjud.
Yuqorida aytib o'tilgan muhofaza etiladigan hududlardan 26 tasi huquqiy maqomga ega bo'lib, O'zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof - muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasi (hozirgi O'zbekiston Respublikasi tabiiy resurslar vazirligi) (16), o'rmon xo'jaligi davlat qo'mitasi (hozirgi O'zbekiston Respublikasi tabiiy resurslar vazirligi huzuridagi o'rmon xo'jaligi agentligi) (8), O'zbekiston Respublikasi (1) va "O'zbekiston temir yo'llari" AJ (1).
Biroq, umumiy maydoni 524,2 ming gektar bo'lgan 10 ta qo'riqxona va 11 ta davlat tabiiy yodgorliklari huquqiy maqomga ega emas.
2022 yil dekabr oyida Monrealda (Kanada) bo'lib o'tgan biologik xilma-xillik to'g'risidagi Konventsiya tomonlarining 15 - konferentsiyasida konventsiyaga a'zo mamlakatlardagi muhofaza etiladigan tabiiy hududlar maydonlarini 30 foizga yetkazish vazifasi qo'yildi. Shu munosabat bilan bizda katta vazifalar turibdi.
Prezidentning 2022 yil 21 dekabrdagi "yangi O'zbekistonning ma'muriy islohotlarini amalga oshirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi farmoni bilan O'zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasi negizida O'zbekiston Respublikasi tabiiy resurslar vazirligini tashkil etish belgilandi. O 'zbekiston Respublikasi o' rmon xo 'jaligi Davlat qo' mitasi va o 'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazi yangi idora tarkibiga agentlik sifatida o' tkaziladi.
Endi tabiiy resurslar vazirligining Markaziy apparatida qo'riqlanadigan tabiiy hududlar bo'yicha idorani tashkil etish rejalashtirilgan bo'lib, unga sobiq Davlat Ekologiya qo'mitasining 16 ta va sobiq Davlat musiqa qo'mitasining 8 ta qo'riqlanadigan hududlari bo'ysunadi. Shunday qilib, quyidagi maqsadlarga erishish rejalashtirilgan:
- samarali faoliyat ko 'rsatayotgan muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni yagona boshqarish tizimini yaratish, ularni rivojlantirish va muhofaza qilish, ekotizimlarning bioxilma-xilligini saqlash ishlarini yo 'lga qo' yish;
-ilmiy-tadqiqot ishlarining yaxlit tizimini tashkil etish, o ' simlik va hayvonot dunyosi obyektlarini hisobga olish va nazorat qilish, tabiiy komplekslarni monitoring qilish;
- sohaga grantlarni markazlashtirilgan jalb etish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish.
Ushbu ishni amalga oshirish oldindan boshlangan. Prezidentning 2019 yil 20 martdagi "muhofaza etiladigan tabiiy hududlar sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi qaroriga binoan beshta davlat qo'riqxonasi va quyi Amudaryo davlat biosfera rezervati sobiq Davlat muz qo'mitasi tasarrufidan sobiq Davlat Ekologiya qo'mitasiga o'tkazildi. 
O'sha paytda aksariyat davlat qo'riqxonalarining moddiy-texnik bazasi ma'naviy va jismoniy jihatdan eskirgan edi. Tabiiy muhofaza etiladigan hududlarning deyarli barcha ma'muriy binolari kapital ta'mirlashga muhtoj edi. Chotkal biosfera, Zomin, Surxon, Nurota va Qizilqum davlat qo 'riqxonalarining qo' riqlash (bufer) zonalari chegaralari aniqlanmagan, buning natijasida tabiiy obyektlar va komplekslar inson faoliyatining bevosita salbiy ta ' siridan himoya qilinmagan. Muhofaza etiladigan hududlarni muhofaza qilishni tashkil etish va tabiiy komplekslarning ilmiy tadqiqotlarini monitoring qilish bo'yicha ishlar ham talablarga javob bermadi.
So'nggi yillarda amalga oshirilgan Real tadbirlar natijasida moddiy-texnik ta'minot sezilarli darajada yaxshilandi. Xususan, Nurota va Surxon davlat qo 'riqxonalarining ma' muriy binolari tubdan ta'mirlandi, ikkinchisida oltita nazorat-o ' tkazish postlari va bitta ilmiy-tadqiqot bazasi qurildi. Zaamin qo'riqxonasi o'tgan asrning 70-yillarida tashkil etilgan bo'lsa-da, xavfsizlik xizmati xodimlari uchun ma'muriy bino yoki kordon yo'q edi. 2020 yilda ushbu qo'riqxonada yangi ma'muriyat binosi va Baxmaldagi kordon qabul qilindi. Qizilqum qo'riqxonasida kordon sifatida ikkita konteyner uyi o'rnatilgan. 
2019-2022 yillarda Davlat Ekologiya qo ' mitasi tizimining muhofaza etiladigan tabiiy hududlarini monitoring qilish ishlari uchun 29 ta Niva suv va ikkita mototsikl, 20 dan ortiq kompyuter, 10 ta noutbuk, 15 ta planshet sotib olindi. Qo'riqxonalar xodimlari forma bilan ta'minlangan, barcha qo'riqlanadigan ob'ektlar uchun kordon sifatida foydalanish uchun 40 ta maxsus jihozlangan idishlar ajratilgan.
Bundan tashqari, xalqaro tashkilotlarning grant mablag'lari jalb etildi. Xalqaro loyihalar doirasida Chotkal va Hisor davlat qo 'riqxonalari binolarini mukammal ta' mirlash, ikkita kordon qurish ishlari amalga oshirildi. Xususan, ikkita Niva avtomobili, uchta konteyner va yuzdan ortiq kamera tuzoqlari sotib olindi, ushbu qo'riqxonalarning tashrif markazlari qurildi. 
2023-yilda samarali ishlarni tizimli davom ettirish, tabiatni muhofaza qilish hududlarini boshqarishni tubdan yaxshilash, biologik xilma-xillikni kuzatish tizimini yaratish va ilmiy izlanishlar samaradorligini oshirish maqsadida Davlat byudjetidan 19,5 mlrd.so'm ajratilmoqda. Bunday ish birinchi marta amalga oshiriladi.
"Jayron" Eko-markazidan (pitomnik) yovvoyi hayvonlar yashash joyini kengaytirish uchun 66 turkman kulanlari kompleks landshaft qo'riqxonasiga va "Sudochye-Akpetki" davlat qo'riqxonasiga ko'chiriladi. Quyi Amudaryo davlat biosfera rezervatidan (NAGBR) Xorazm milliy tabiat bog'i va Ugam-Chotkal davlat biosfera rezervatiga 20 Buxoro kiyiklari ko'chiriladi. 140 dan ortiq soha xodimlari malakasini oshiradi.
Davlat qo 'riqxonalari hududi atrofidagi muhofaza zonalarini aniqlash bo' yicha katta ishlar amalga oshirildi. Masalan, Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 18-fevraldagi "Hisor davlat qo' riqxonasida qo 'riqlash zonasini tashkil etish chora-tadbirlari to' g 'risida" gi qarori bilan 13231,3 gektar maydonda qo ' riqlash zonasi aniqlandi. Surxon, Nurota, Qizilqum va Zomin davlat qo 'riqxonalari atrofida bunday qo' riqlash zonalarini tashkil etish bo ' yicha hukumatning 2021-yil 5-maydagi "alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning qo' riqlash zonalarini belgilash bo 'yicha qo' shimcha chora-tadbirlar to ' g 'risida" gi qarori qabul qilindi.
Ushbu hujjatlar ushbu xavfsizlik zonalarida turizmni tashkil etish imkoniyatini yaratdi. Hisor davlat qo'riqxonasi hududining ikki ming gektari, jumladan, Suvtushar daryosining bir qismi bo'lgan Hazrati Sulton's platosi (Suvtushar sharsharasi), shuningdek, toshga aylangan dinozavr izlari va Amir Temur g'ori kabi ob'ektlar qo'riqxona zonasidan Surxon davlat qo'riqxonasining Zarautsoy darasi (395,6 ga) qo'riqlash zonasiga ko'chirildi. Nurota davlat qo 'riqxonasining ming yillik Archi obyekti qo' riqlash (bufer) zonasiga olib chiqilgan.
Ushbu va boshqa tabiatni muhofaza qilish hududlarida ekologik turizmni rivojlantirish bo'yicha ishlar olib borilmoqda. Masalan, Hisor va Chotkal biosfera qo'riqxonalarida zamonaviy tashrif markazlari tashkil etilgan bo'lib, ularda muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tarixi, bioxilma-xillik haqida ma'lumot olish mumkin. Jayron bolalar bog'chasida bunday tashrif markazining qurilishi yakunlandi. Nagbb bufer zonasida, bundan tashqari, Buxoro kiyiklari uchun ikki gektar maydon mavjud. Ikki km uzunlikdagi zaxira tomon yo'l yangilanadi. Xorazm milliy tabiat bog'ida bolalar bog'chasi qurildi, u erda NAGBRDAN 10 ta Buxoro kiyiklari olib kelindi. Shuni ta'kidlash kerakki, qo'riqxonalarda sayyohlar uchun tabiat muzeylari mavjud.
O'tgan yili Davlat Ekologiya qo 'mitasining budjetdan tashqari mablag' laridan Qoraqalpog 'iston Respublikasida ekoturizmni rivojlantirish va turizm yo' nalishlarini tashkil etish uchun 500 mln so ' m ajratildi. Sudochye ko'li bo'yida ekoturizm infratuzilmasini (kuzatuv maydonchalari, topchanlar, uylar va boshqalar) qurish ishlari yakunlandi. Yangibozor, Urganch, Xiva, Tuprokqal'a tumanlaridagi Xorazm milliy tabiat bog'ida oltita, sayg'oq landshaft qo'riqxonasida bittasi, Buxoro ixtisoslashtirilgan g'azal bolalar bog'chasida sakkiztasi, NAGBRDA uchta shunday yo'nalish ishlab chiqilgan.
Ushbu sohada va xalqaro miqyosda ishlar olib borilmoqda. 2016 yilda Chotkal davlat biosfera rezervati (Maydantal uchastkasi) va Ugam-Chotkal davlat biosfera rezervati qo'riqxonasi (Boshqirdzilsay uchastkasi) YUNESKOning Jahon tabiiy merosi reestriga kiritilgan. 
2021 yilda NAGBR YUNESKOning Butunjahon biosfera rezervatlari tarmog'iga, Kuyimazar va Tudakul suv omborlari esa jahon ahamiyatiga molik suv - botqoq erlar ro'yxatiga kiritilgan (BMTning Ramsar konvensiyasi). 
2022 yilda loyiha Global ekologik jamg'arma (GEF) va BMTTD bilan birgalikda "Orol dengizi suv havzasi landshaftining buzilgan erlarida barqaror hayotni qo'llab-quvvatlovchi asos sifatida ko'llar, botqoq erlar va qirg'oq hududlarini saqlash va boshqarish"loyihasini boshladi. Ushbu loyiha doirasida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni boshqarish rejalarini ishlab chiqish, ularning moddiy-texnik ta'minlanishiga ko'maklashish, ilg'or xalqaro tajriba bilan tanishish orqali xodimlarning malakasini oshirish bo'yicha qator vazifalar belgilab olindi.
Tabiatni muhofaza qilish zonalarida olib borilgan ishlar tahlili shuni ko'rsatdiki, qizil kitobga kiritilgan shoxli echkilar, Buxoro tog ' qo'ylari, Buxoro kiyiklari, jayronlar, soqolli (qo'zichoq qirg'iysi), Tyanshan jigarrang ayiqlari va boshqalar soni asta-sekin o'sib bormoqda.
Sohada erishilgan yutuqlar bilan bir qatorda, ularni hal qilishni kutayotgan bir qator muammolar mavjud.
1. O'zbekiston Respublikasining 2004 yil 3 dekabrdagi "muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to'g'risida" gi Qonuni respublikamizda va xalqaro miqyosda ro'y berayotgan o'zgarishlarni hisobga olgan holda yangi tahrirda qabul qilinishi zarur.
Qonunning yangi tahririda ekologik koridorlar tushunchalarini joriy etish, muhofaza etiladigan tabiiy hududlar uchun yerlarni bron qilish normalarini kengaytirish, ushbu hududlar toifalari va davlatlararo muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tushunchalariga aniqlik kiritish, qattiq muhofaza etiladigan tabiiy hududlardan yerlarni olib qo'yishni taqiqlash, jahon ahamiyatiga molik muhofaza etiladigan hududlar bo'yicha yangi talablar bilan to'ldirish, mos yozuvlar normalarini minimal darajaga faqat.
Ushbu qonunni takomillashtirish jarayonida ularning maqomini qonun darajasiga ko'tarib, bir qator qonunosti normalari joriy etilishi kerak. Tabiatni muhofaza qilish hududlarini boshqarish, kirish-chiqish, kadastrni yuritish masalalari qonunga kiritilganda, qonunosti hujjatlariga ehtiyoj qolmaydi.
2. Zamonaviy raqamli texnologiyalardan foydalangan holda muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni boshqarish tizimini tubdan takomillashtirish, uni muhofaza qilish darajasini oshirish, ilmiy salohiyatini oshirish.
3. Zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda tabiatni muhofaza qilish hududlarini kuzatish va monitoring qilish samaradorligini oshirish maqsadida "aqlli patrul" tizimini joriy etsin.
4. Noyob hayvon turlarini ko'paytirish maqsadida zamonaviy talablar asosida tabiiy pitomniklar tashkil etilsin. 
5. Tabiiy muhofaza etiladigan hududlarda ekoturizmni rivojlantirish.
Tabiiy muhofaza etiladigan hududlar faoliyatini yo 'lga qo' yish bo 'yicha bu muhim ishlarning bajarilishi, birinchi navbatda, o' zbekiston Respublikasining ekologik xavfsizligini ta ' minlash, shuningdek, mamlakatimizda joylashgan tabiiy obyektlarni ishonchli himoya qilish, komplesklar va bioxilma-xillikni saqlashga xizmat qiladi.  

Xalilulloh Sherimbetov.
O 'zbekiston Respublikasi tabiiy resurslar vazirligining qo' riqlanadigan tabiiy hududlar bo 'yicha boshqarmasi boshlig' i, Qoraqalpog 'iston Respublikasida xizmat ko' rsatgan irrigator, 
texnika fanlari nomzodi.