"Suv diplomatiyasi": Markaziy Osiyo mintaqasida suvdan foydalanish masalalarini samarali hal etish

Markaziy Osiyo mintaqasida qishloq xo'jaligi, qishloq xo'jaligi ekinlarini etishtirish, sug'orish inshootlarini qurish tajribasi ming yillar davomida shakllangan. Ota-bobolarimiz har bir tomchi suvni qadrlashdi, undan oqilona foydalanishdi. Ular Daryo bo'ylarini nazorat qilishdi, kanallar qazishdi va suv olishdi, qishloq xo'jaligi ekinlarini ekishdi va aholi punktlarini jihozlashdi. Shu sababli, suv uzoq vaqtdan beri odamlar, shu jumladan Markaziy Osiyo xalqlari uchun eng muhim qadriyatlardan biri bo'lib kelgan va shunday bo'lib qolmoqda.
Shu bilan birga, mintaqa respublikalarining suv yo'llari ham, suv resurslari ham bir-biri bilan chambarchas bog'liqdir. Shuning uchun qo'shni davlatlar bilan "suv diplomatiyasi" ni amalga oshirish mumkin emas. Shuni tan olish kerakki, so'nggi o'n yilliklarda sohada ko'plab muammolar to'planib, ularni hal qilish uchun mintaqa davlatlari 2017 yildan keyin faol ishtirok etishdi.
O'zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 yil 19 sentabr kuni BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqida ushbu masalaga to'xtalib, shunday dedi: "ishonchim komilki, mintaqa mamlakatlari va xalqlarining manfaatlarini teng ravishda hisobga oladigan suv muammosini hal qilishning alternativasi yo'q".
Va bunday misollar juda ko'p. Shunday qilib, 2018 yil 15 mart kuni Ostona shahrida bo'lib o'tgan Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining birinchi maslahat uchrashuvida davlatimiz rahbari barcha muhim masalalarni - chegara xavfsizligidan tortib suv resurslarini oqilona taqsimlashgacha hal etish bevosita mintaqa mamlakatlari o'rtasidagi munosabatlarga bog'liqligini ta'kidladi.
Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining 2019 yil 29 noyabr kuni Toshkentda bo'lib o'tgan ikkinchi maslahat uchrashuvida Prezident Shavkat Mirziyoyev suvdan birgalikda foydalanishning dolzarb masalalari bo'yicha o'zaro maqbul yechimlarni izlashni davom ettirishni taklif qildi. Davlatimiz rahbarining uzoqni ko'ra oladigan pragmatik siyosati natijasida so'nggi besh yil ichida mintaqa mamlakatlari o'rtasida do'stona va ishonchli munosabatlar yo'lga qo'yilib, bu transchegaraviy suv resurslaridan samarali foydalanish uchun mustahkam asos bo'ldi. Qo'shni davlatlarga tashriflar chog'ida transchegaraviy suv resurslaridan birgalikda foydalanish masalalari eng yuqori darajada muhokama qilindi.
Bugungi kunda O'zbekiston Markaziy Osiyo davlatlari bilan suvni tejash xalqaro jamg'armasi (IFAS) va davlatlararo muvofiqlashtiruvchi suv xo'jaligi komissiyasi (MKVK) doirasida suvdan foydalanish bo'yicha hukumatlararo ishchi guruhlarda suv masalalari bo'yicha hamkorlikni izchil rivojlantirmoqda. So'nggi yillarda Qozog'iston, Tojikiston, Qirg'iziston va Turkmaniston bilan o'zaro manfaatli hamkorlik natijasida tuzilgan kelishuvlar natijasida Sirdaryo va Amudaryo daryolari havzalarida suv ta'minoti sohasida ijobiy natijalarga erishildi.
Jumladan, 2022-yil iyun-avgust oylarida O'zbekiston Respublikasi suv xo'jaligi vazirligi, Qozog'iston Respublikasi ekologiya, geologiya va tabiiy resurslar vazirligi, Tojikiston Respublikasi energetika va suv resurslari vazirligi o'rtasida "Bahri nuqta"suv omboridan foydalanish to'g'risida uch tomonlama bitim imzolandi. Shuningdek, O'zbekiston, Qozog'iston va Qirg'iziston yozda Toktogul suv omboridan qo'shimcha suv chiqarish masalasini birgalikda hal qilmoqda. Buning uchun elektr energiyasini tortib olish amalga oshiriladi.
Ta'kidlash joizki, 2021-2022 yillarda respublikalar bilan hukumatlararo va idoralararo darajada suv xo'jaligi sohasida 20 ga yaqin hujjat imzolangan.
Sirdaryo havzasiga Qirg'izistondan suv Norin, Sox, Okburasoy, Aravonsoy, Maylisoy, Shohimardonsoy, Isfayramsoy kabi ko'plab irmoqlar orqali kiradi. O'zbekistondan Qirg'iziston hududiga - o'ng qirg'oq, Savay, Janubiy Farg'ona va Karkidon suv olish kanallari orqali.
Shu bilan birga, suv Tojikistonga katta Farg'ona va Shimoliy Farg'ona kanallari orqali kiradi. Shu bilan birga, vegetatsiya davrida Sirdaryo daryosidan O'zbekiston hududi orqali Tojikistonda joylashgan "Bahri nuqta" suv omboriga o'rtacha 300 m3/s suv kiradi. Shu munosabat bilan suv omboridan o'rtacha 500-550 m3/s tushiriladi.
O'z navbatida, Bahri tochik suv omboridan Tojikistonning So'g'diy viloyatining sug'oriladigan erlariga nasos stantsiyalari va yukori-Dalvarzin kanali orqali oqim yuboriladi. Bundan tashqari, O'zbekiston Toshkent viloyatining Bekobod tumani quyi Dalvarzin va Bekobod kanallari orqali mazkur suv omboridan chiqarilgan suv bilan sug'orilmoqda. Jizzax va Sirdaryo viloyatlari Janubiy Mirzacho'l va Do'stlik kanallari orqali sug'orilmoqda. Shu bilan birga, Qozog'istonning Turkiston viloyatining Jetisay va Maktaaral tumanlari hududidagi haydaladigan erlar Do'stlik kanalidan sug'orilmoqda.
Bundan tashqari, zax, Xonum va Bolshoy Keles kanallari orqali Chorvoq suv omboridan chiqarilgan suv Qozog'iston Turkiston viloyatining Sariagash, Kazigurt va Keles tumanlari hamda Toshkent viloyatining Toshkent, Zangiota, Qibray va Chinoz tumanlari ekin maydonlarini sug'orish uchun ishlatiladi.
Qozog'istondagi Shardarin suv omboridan Arnasoy suv omboriga (O'zbekiston) suv etkazib berish imkoniyati ham mavjud.
Amudaryodan suv Surxondaryo viloyatidagi "Amu-zang" nasos stansiyalari kaskadi, Qashqadaryo viloyatidagi qarshi magistral kanali va Buxorodagi Amu-Buxoro kanali nasos stansiyasi orqali olinadi. O'z navbatida qarshi magistral kanali orqali suv Turkmaniston hududiga etkazib beriladi. Ta'kidlash joizki, qarshi magistral kanalining oltita nasos stansiyasi Turkmaniston hududida joylashgan bo'lib, o'zbek suvchilari chegarani kesib o'tib, nasos stansiyalaridan foydalanmoqda.
Amudaryodan suv Turkmanistonga Qorakum va boshqa kanallar, shuningdek kichik nasos stantsiyalari orqali kiradi.
O'zbekistonning Xorazm viloyati, Qoraqalpog'iston Respublikasi va Turkmanistonning Dashoguz viloyatini suv bilan ta'minlaydigan Tuyamuyun suv ombori ikki mamlakatning chegara hududlarida joylashgan. Tuyamuyun suv omboridan Dashoguz viloyatiga suv Turkmendarya va chap qirg'oqning asosiy kanallari, shuningdek, Amudaryoning chap qirg'og'idan Tuyamuyun gidroelektrostantsiyasining pastki qismi orqali Hanyap, Jumabaysak, Kilichniyazboy va Qipchoq-Bossuv orqali kiradi.
Bundan tashqari, Surxondaryoning asosiy irmoqlaridan biri - Karatogdarya Tojikiston hududidan kelib chiqadi. Jonchekka-1, Jonchekka-2, Xatib, Shodmonkazak, Dayub kabi bir nechta kanallar orqali suv qo'shni davlat hududidan Surxondaryo viloyatiga oqib o'tadi.
So'nggi yillarda ikki mamlakat o'rtasidagi munosabatlarning yaxshilanishi natijasida Varzob daryosidan (Tojikiston) katta Hisor kanali orqali Janubiy Surxon suv omboriga qo'shimcha kubometr suv oqadi.
Ushbu ma'lumotlar aniq tasdiqlaydi:" suv diplomatiyasi " Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari o'rtasidagi munosabatlarda juda muhim va strategik ahamiyatga ega.
Shu bilan birga, O'zbekiston Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida suv tanqisligini kamaytirish maqsadida suv resurslarini boshqarishda suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etish va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish bo'yicha tashabbus ko'rsatmoqda.
Suv resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish, aholi va O'zbekiston iqtisodiyotining barcha tarmoqlarini barqaror suv bilan ta'minlash, sug'oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, suv xo'jaligiga bozor mexanizmlari va raqamli texnologiyalarni keng joriy etish, suv xo'jaligi ob'ektlarining ishonchli ishlashini ta'minlash maqsadida 2020-2030 yillarda O'zbekiston Respublikasi suv xo'jaligini rivojlantirish konsepsiyasi hamda respublikada suv resurslarini boshqarish va sug'orish sektorini rivojlantirish strategiyasi tasdiqlandi O'zbekiston 2021-2023 yillarga mo'ljallangan.
Mazkur hujjatlar asosida O'zR suv xo'jaligi vazirligi tomonidan suv resurslarini boshqarish samaradorligini oshirish, suvni tejaydigan va raqamli texnologiyalarni joriy etish, irrigatsiya-meliorativ ishlar, yerni lazer bilan rejalashtirish, agrotexnik tadbirlarni o'z vaqtida o'tkazish bo'yicha chora-tadbirlar ko'rilmoqda.
Joriy yilda suv iste 'molchilari o' rtasidagi munosabatlarni yanada takomillashtirish, quyi bo ' g 'inlarda suv resurslarini samarali boshqarish, suv sarfini to' liq hisobga olish va hisobot berishni ta ' minlash, bu jarayonga xususiy sektorni jalb qilish maqsadida alohida qaror qabul qilindi.
Boshqaruvning qo'shimcha o'rta bo'g'inlari tugatildi, har bir tuman irrigatsiya bo'limida hayot beruvchi namlikni bevosita yetkazib berish, ularni hisobga olish va hisobot berish uchun 161 ta maxsus suv xo'jaligi xizmati tashkil etildi.
Suv tanqisligi sharoitida qishloq xo 'jaligi ekin maydonlarini suv bilan kafolatli ta 'minlash bo' yicha shoshilinch vazifalarni bajarish maqsadida o ' zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining joriy yil 10 maydagi "2022-yilda kutilayotgan suv tanqisligi sharoitida qishloq xo' jaligi ekinlarini ishonchli suv bilan ta 'minlash bo' yicha shoshilinch chora-tadbirlar to ' g 'risida" gi qarori qabul qilindi. Qarorga ko'ra, suv xo'jaligi vazirligida, suv taqsimlash bo'yicha yirik inshootlarda va hududlarda sug'orish ishlarini tashkil etish bo'yicha 769 shtab tashkil etildi. Kollektor-drenaj tarmoqlariga qo'shimcha miqdorda sug'orish suvini etkazib berish uchun 1469 ta ko'chma dizel va boshqa turdagi nasos agregatlari o'rnatildi.
Analitik ma'lumotlarga ko'ra, 2022 yil vegetatsiya davrida (aprel-sentyabr) 29 milliard m3 suv etkazib berildi. Shu bilan birga, mavsum davomida 6,5 milliard m3 tejashga erishildi .
Bu yil samarali sug'orish hisobiga g'alladan mo'l hosil olindi, paxta va boshqa ekinlardan yetarlicha yuqori hosil kutilmoqda.
Yil oxirigacha qimmatbaho sug'orish suvini tejash bo'yicha chora-tadbirlar qabul qilinishi natijasida yana 500 million m3 tejash va jamg'armaning umumiy hajmini 7 milliard m3 ga yetkazish kutilmoqda.

Suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etish bo'yicha ishlar izchil davom ettirildi. O'tgan yillarda boshlangan tizim prezident Shavkat Mirziyoyevning shaxsiy ko'magi bilan O'zbekistonda davlat tomonidan subsidiyalar va imtiyozlar yaratish hisobiga o'z samarasini berdi.
Bugungi kunda 904,4 ming gektar maydonda suvni tejaydigan sug'orish texnologiyalari joriy etilib, ularning qamrovi barcha sug'oriladigan maydonlarning 24 foiziga yetdi.
Shuni ta'kidlash kerakki, suvni tejaydigan sug'orish texnologiyalarining uskunalari va tarkibiy qismlari asosan xorijiy mamlakatlardan olib kelingan. Shu sababli, mahalliy uskunalar orqali ichki talabni qondirish uchun ishlab chiqarishni mahalliylashtirish orqali importni qisqartirish va mahalliy korxonalar sonini ko'paytirishga katta ahamiyat berilmoqda.
Agar 2019 yilgacha bunday uchta mahalliy korxona mavjud bo'lsa, bugungi kunda ularning soni 46 tani tashkil etadi. Ishlab chiqarishni mahalliylashtirish hisobiga ishlab chiqarish tannarxi 25 million so'mdan gektariga 20 million so'mgacha kamaydi. Ilgari importga sarflangan valyuta mablag'lari tejaladi. Shu bilan birga, qo'shni respublikalarga eksport qilish imkoniyati yaratildi.
Suvdan foydalanishning aniq hisobi va hisobotini yuritish, suvdan foydalanish limitiga muvofiq iste 'molchilar o' rtasida adolatli va shaffof taqsimlash shart-sharoitlarini yaratish uchun suv xo ' jaligida zamonaviy raqamli texnologiyalar joriy etilmoqda.
So'nggi yillarda suv xo'jaligi ob'ektlarida 9600 ta zamonaviy raqamli texnologiyalar, jumladan, 4300 ta Smart Water ("aqlli suv"), yer osti suvlari sathini kuzatish uchun meliorativ kuzatuv quduqlari (4000) va Real vaqt rejimida suv oqimini nazorat qilish uchun nasos stansiyalarida onlayn monitoring o'rnatish (1250), shuningdek, 25 ta zamonaviy raqamli texnologiyalar joriy etildi. yirik suv xo ' jaligi obyektlarida boshqaruv jarayonlari avtomatlashtirilgan.
2023 yilda suv xo'jaligi ob'ektlarida 13 mingta raqamli qurilmalar o'rnatiladi.
Qabul qilingan chora-tadbirlar natijasida besh yil ichida qariyb 1200 million kVt/soat elektr energiyasi tejab qolindi. Joriy yilda 250 million kVt/soat tejash kutilmoqda.
Shuningdek, 2022-yilda ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish dasturi doirasida 1,2 trillion so'mlik 223 ta irrigatsiya va 100 ta meliorativ obyektlarni qurish va ta'mirlash rejalashtirilgan edi.
1-noyabr holatiga irrigatsiya-melioratsiya inshootlarini qurish va rekonstruksiya qilish uchun 974,1 mlrd.so'm kapital qo'yilmalar o'zlashtirildi, 70 ta irrigatsiya va 37 ta melioratsiya obyektlari foydalanishga topshirildi.
Xususan, 275,5 km kanallar, 107,8 km tovoqlar tarmoqlari, umumiy suv ta'minoti quvvati 8,3 m3/s bo'lgan nasos stansiyalari, 15,3 km bosimli quvurlar, 25 ta gidrotexnik inshootlar, 46 ta sug'orish quduqlari qurildi, shuningdek, kanallar qirg'oqlarini 11,3 km ga mustahkamlash ishlari amalga oshirildi. km yopiq kollektor-drenaj tarmoqlari, beshta meliorativ nasos stansiyalari, 15 ta ko'prik, 91 ta vertikal drenaj qudug'i va 341 ta kuzatuv qudug'i. Natijada 165 ming gektar maydonni suv bilan ta'minlash va 98 ming gektar sug'oriladigan yerlarning meliorativ holati yaxshilandi.
So'nggi yillarda suv xo'jaligi sohasida davlat-xususiy sheriklik tamoyillarini joriy etish maqsadida 157 loyiha bo'yicha xususiy sheriklar bilan shartnomalar tuzilib, 214,1 km irrigatsiya va 538,6 km melioratsiya tarmoqlari, 126 nasos stansiyasi va 132 quduq xususiy sektor boshqaruviga o'tkazildi.
Mazkur loyihalarning umumiy qiymati 1,4 trln so'mni tashkil etdi. Dastlabki yillarda loyihalarni amalga oshirish doirasida xususiy sheriklar tomonidan 141,5 mlrd.so'm investitsiya kiritildi.
Suv xo 'jaligi obyektlarini modernizatsiya qilish, sohaga raqamli texnologiyalarni, zamonaviy boshqaruv usullarini joriy etish doirasida BMTning taraqqiyot dasturi, Germaniya xalqaro hamkorlik jamiyati, Shveytsariya taraqqiyot va hamkorlik agentligi, irrigatsiya va drenaj bo' yicha xalqaro komissiya (ICD), xalqaro suv resurslarini boshqarish instituti, Jahon suv kengashi, Jahon banki, Osiyo banki bilan hamkorlik amalga oshirilmoqda taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki, Saudiya taraqqiyot jamg'armasi, boshqa nufuzli xalqaro tashkilotlar va moliya institutlari.
Shu bilan birga, suv xo'jaligi sohasida Vengriya va Avstraliya kabi davlatlar bilan o'zaro aloqalar o'rnatilmoqda.
Xususan, 2022 yil 3-6 oktyabr kunlari Adelaida shahrida (Avstraliya) 24-Kongress va ICD xalqaro ijroiya Kengashining 73-yig'ilishi bo'lib o'tdi. Shunday qilib, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan O'zbekiston suv xo'jaligi sohasida amalga oshirilayotgan keng ko'lamli islohotlar, shuningdek, mamlakatimizning Markaziy Osiyo mintaqasidagi transchegaraviy suv resurslaridan birgalikda foydalanish bo'yicha samarali hamkorligi, O'zbekiston hukumatining Orol dengizi havzasi davlatlari bilan suv resurslarini boshqarish borasidagi yaqin hamkorligiga yaqin e'tibori haqida keng jamoatchilikka ma'lumot berildi.
Tadbir doirasida O'zbekiston delegatsiyasining irrigatsiya va drenaj bo'yicha xalqaro komissiya rahbariyati, xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar vakillari bilan bir qator uchrashuvlari bo'lib o'tdi. Prezidentimiz R. ragab delegatsiyamiz bilan uchrashuvda O'zbekiston suv xo'jaligi sohasida boy ilg'or tajribaga ega ekanligini ta'kidladi. Bu mintaqaning qo'shni davlatlari bilan do'stona munosabatlarni o'rnatishda katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, O'zbekiston tomoniga yangi a'zolarni qabul qilish va tashkilotga yosh mutaxassislar va ekspertlarni jalb qilishda amaliy yordam ko'rsatish maqsadga muvofiqligi ta'kidlandi.
O'zbekistonda ICDNING navbatdagi yillik Kongressini o'tkazish to'g'risida qarshi taklif ilgari surildi.
Shuningdek, Avstraliyaning etakchi Rubicon Water kompaniyalaridan biri vakillari bilan yaqin kelajakda hamkorlik qilish bo'yicha ikki tomonlama muzokaralar olib borildi. O'zbekistonda kompaniya tomonidan amalga oshirilayotgan loyihalardan o'zaro mamnunlik bildirildi. O'zbekistonda asbob-uskunalar va mamlakatimizda joriy etilayotgan texnologiyalar uchun ehtiyot qismlar ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni jadallashtirish maqsadga muvofiqligi alohida qayd etildi. Yakunda O'zbekiston Respublikasi suv xo'jaligi vazirligi va Rubicon Water o'rtasida o'zaro anglashuv memorandumi imzolandi.
Mamlakatimiz va xorijiy hamkorlar o'rtasidagi do'stona munosabatlarni mustahkamlash natijasida investitsiyalar oqimi ortib bormoqda. Joriy yilning yanvar-oktyabr oylarida 95,31 million dollarlik xorijiy investitsiyalarni o'zlashtirish rejalashtirilgan. 100,57 million dollar (106 foiz) o'zlashtirildi. Ushbu mablag ' bilan 248 km kanal va 589 gidrotexnik inshoot rekonstruksiya qilindi, sug'orish uchun 35 ta vertikal quduq burg'ulandi, 68 ta ko'prik qurildi, to'rt ming gektar sug'oriladigan yerlarda lazerli tartib va chuqur tuproq yumshatildi.
Suv xo'jaligi mutaxassislarini olijanob missiya - aholini suv bilan ta'minlash birlashtiradi. Shu nuqtai nazardan," suv diplomatiyasi", aniqrog'i O'zbekiston tomonidan olib borilayotgan suv siyosati hayotiy vazifalarni oqilona hal etishga qaratilgan.
Shavkat Xamrayev. 
Suv xo'jaligi vaziri 
O ' Zbekiston Respublikasi