Markaziy Osiyo va Yaponiyaning yangi sharoitda strategik hamkorligi

---

2025-yilning 19-20-dekabr kunlari Tokioda Markaziy Osiyo va Yaponiya o‘rtasidagi munosabatlar tarixidagi muhim voqea: “Markaziy Osiyo plus Yaponiya” formatidagi davlat rahbarlarining birinchi sammiti bo‘lib o‘tadi. Ushbu uchrashuv strategik sheriklikning yangi sahifasini ochib, mintaqa va dunyoning yetakchi iqtisodiyotlaridan biri o‘rtasidagi ko‘p qirrali hamkorlikka kuchli turtki bo‘ladigan muhim bosqich bo‘ladi.

Ta’kidlash joizki, bo‘lajak sammit 2004-yilda tashkil etilgan “Markaziy Osiyo plus Yaponiya” muloqotining 20 yilligiga to‘g‘ri keladi.Bugungi kunda Quyosh chiqishi mamlakati Markaziy Osiyo davlatlari bilan munosabatlarni har tomonlama va o‘zaro manfaatli rivojlantirishga ustuvor ahamiyat qaratmoqda. Mintaqaning strategik ahamiyatini e’tirof etish Yaponiyaning 2023-yilga mo‘ljallangan “Diplomasi moviy kitobi”da ham o‘z aksini topgan bo‘lib, unda Markaziy Osiyo o‘zining eng muhim tashqi siyosat sohalaridan biri sifatida belgilangan.

Bunday rivojlanish Markaziy Osiyo konsolidatsiyasining sifat jihatidan yangi bosqichini boshlab bergan O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning konstruktiv tashqi siyosati tufaylidir. Ushbu pragmatik siyosat nafaqat mintaqaning xalqaro obro'sini mustahkamladi, balki mintaqaviy tahdidlarni zararsizlantirish bo'yicha tizimli jamoaviy harakatlar uchun qulay shart-sharoit yaratdi.

Bugungi kunda Markaziy Osiyo yirik davlatlararo loyihalarni (savdo, transport, energetika) amalga oshirish uchun platforma bo‘lib, xorijiy sarmoyalarning dinamik oqimi va global institutlar bilan faol hamkorlik qiladi. Binobarin, biz mintaqaning geosiyosiy ahamiyatining ko‘p karra ortib borayotganiga guvoh bo‘lib, global kuchlarning diqqatini tortmoqdamiz.

O‘z navbatida, Markaziy Osiyo davlatlari Yaponiyani mintaqaviy barqarorlikni mustahkamlash va barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan strategik ahamiyatga ega hamkor sifatida qaraydi. Ushbu pozitsiya bir nechta asosiy omillarga asoslanadi:

Birinchidan, Yaponiya mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy rivojlanishini infratuzilma loyihalari va OECD, YeTTB, OTB, CAREC kabi xalqaro tashkilotlar va moliya institutlari bilan samarali hamkorlik qilish, shuningdek, yirik infratuzilma loyihalarini amalga oshirish orqali qo‘llab-quvvatlab kelmoqda. Yaponiya ishtiroki deyarli barcha muhim tarmoqlarni qamrab oldi - suv ta'minoti va kanalizatsiya tizimlaridan tortib aeroportlar, issiqlik stansiyalari va temir yo'llargacha. Yordam maktablarni rekonstruksiya qilish, kasalxonalarni tibbiy asbob-uskunalar bilan ta'minlash, biznes va qishloq xo'jaligi uchun mutaxassislar tayyorlashga ham yo'naltirildi.

Ikkinchidan, Yaponiyaning mintaqadagi siyosatining asosiy farqlovchi xususiyati shundaki, Tokio o‘z siyosatini asossiz siyosiy shart-sharoitlarni qo‘ymasdan, tenglik, o‘zaro hurmat va sheriklar manfaatlarini hisobga olish tamoyillariga asoslaydi. Bunday yondashuv Yaponiyaga “yashirin rejalarsiz uzoq qo‘shni” sifatida ishonch muhitini yaratdi, uning ishtiroki hukmronlik istagi sifatida emas, balki mintaqaning suveren rivojlanishiga ko‘maklashishning samimiy istagi sifatida qabul qilinadi.

Uchinchidan, mubolag‘asiz, jahonda yetakchi davlatlardan biri sanaladigan Yaponiyaning ilmiy-texnik bazasi bugungi kun voqeligida alohida qadrlidir. Markaziy Osiyo mamlakatlarida iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va innovatsion yondashuvlarga o‘tish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlarni inobatga olgan holda, Yaponiya tajribasi va texnologiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu nafaqat texnologiyalar transferi, balki bilimlarni har tomonlama uzatish, jumladan, kadrlar tayyorlash, institutsional muhitni yaratish va innovatsion madaniyatni rivojlantirishga qaratilgan.

Shu nuqtai nazardan, Yaponiya Markaziy Osiyoda davlat institutlarini modernizatsiya qilish, infratuzilmani rivojlantirish va qulay ishbilarmonlik muhitini yaratishga o‘z sa’y-harakatlarini yo‘naltirgan holda rivojlanishga rasmiy yordam ko‘rsatuvchi eng yirik tashkilot ekanligini ta’kidlash muhimdir. Hamkorlik yillari davomida Yaponiya bozor iqtisodiyoti, demokratik boshqaruvni rivojlantirish, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirishga qaratilgan islohotlarni qamrab olgan ko‘plab loyihalarni amalga oshirdi.

Biroq, yaponcha yondashuvning eng ta'sirli jihati - bu uzoq muddatli rivojlanishning asosi sifatida inson resurslariga urg'u berishdir. O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Qozog‘istondagi yapon markazlarida o‘quv dasturlari biznes asoslaridan tortib, yapon menejmentigacha bo‘lgan barcha narsalarni qamrab oldi.

2024-yil holatiga ko‘ra, “Yosh yetakchilar” dasturi bo‘yicha Yaponiya universitetlarini 911 nafar mutaxassis tamomlagan. Bugungi kunda ushbu bitiruvchilar Yaponiya va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi aloqalarni chuqurlashtirishga, ularning strategik yo‘nalishining uzluksizligini ta’minlashga xizmat qilmoqda.

To‘rtinchidan, Yaponiya Markaziy Osiyoni kompleks yondashuvni talab qiluvchi mintaqa sifatida tan olgan birinchi yirik davlat bo‘ldi. 2004 yilda Tokio mintaqaviy hamkorlik va Markaziy Osiyoning mustaqil rivojlanishiga ko‘maklashish maqsadida “Markaziy Osiyo – Yaponiya” muloqot formatini yaratish tashabbusini ilgari surgan edi.

Ushbu yondashuvning bashoratliligi uning ataylab moslashuvchanligidadir. Har bir yig‘ilishda aniq bir masalani hal etishga alohida e’tibor qaratildi.

Muayyan masalalar – chegara va suv resurslarini boshqarishdan tortib, iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va mintaqaviy xavfsizlikka qadar – muhokama qilindi. Bularning barchasi og'ir majburiyatlarsiz yoki qattiq shartnoma tuzilmalarisiz sodir bo'ldi.

Ushbu model shu qadar samarali bo'ldiki, keyinchalik uni boshqa global o'yinchilar, jumladan, Evropa Ittifoqi, Janubiy Koreya, AQSh, Xitoy va Rossiya qabul qildi. Yaponiya tashabbusining muvaffaqiyati mintaqadagi davlatlarning suverenitetini hurmat qilgan holda muayyan muammolarni amaliy hal etishga qaratilgan tanlangan strategiyaning asosliligini tasdiqlaydi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, Markaziy Osiyo davlatlari va Yaponiya oʻrtasidagi hamkorlikni yanada rivojlantirishning istiqbolli yoʻnalishlari quyidagilardan iborat boʻlishi mumkin:

Birinchidan, xalqaro tashkilotlar doirasida umumiy manfaatlar va tashabbuslarni ilgari surish.

Hamkorlik yillari davomida BMT doirasida bir-birini qo‘llab-quvvatlashning yaxshi amaliyoti shakllangan. Xususan, O‘zbekiston Yaponiyaning BMTning turli organlariga a’zoligiga 40 martadan ortiq nomzodini qo‘llab-quvvatlagan. O‘z navbatida, Tokio O‘zbekistonning 2021-2023 yillarga BMT Inson huquqlari kengashiga saylanish nomzodini qo‘llab-quvvatladi, shuningdek, Samarqand shahri 2023-yilda YUNVTO Bosh Assambleyasining 25-sessiyasi o‘tkaziladigan shahar sifatida belgilandi.

Bundan tashqari, Yaponiya BMT Bosh Assambleyasining mintaqaviy masalalar boʻyicha Oʻzbekiston tashabbusi bilan qabul qilingan beshta rezolyutsiyasi (“Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli hudud”, “Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik, barqarorlik va barqaror rivojlanishni taʼminlash boʻyicha mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni mustahkamlash”, “Aral dengizi va Energiya mintaqasini texnologiya deb eʼlon qilish”) hamkorligida ishtirok etdi. “Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishni jadallashtirishda parlamentlarning rolini kuchaytirish”).

Yaponiya, shuningdek, BMTning Narkotiklar va jinoyatchilik bo‘yicha boshqarmasining mintaqaviy tashabbuslarini amalga oshirishda yordam ko‘rsatmoqda. Xususan, narkotik moddalarning noqonuniy aylanishi va transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashish, chegaralarni boshqarish sohasidagi hamkorlikni mustahkamlashga qaratilgan transchegaraviy hamkorlik loyihalarida ishtirok etgan.

Shuningdek, Yaponiyaning ilg‘or bilimlari, texnik salohiyati va moliyaviy resurslarini BMTning Orolbo‘yi mintaqasida inson xavfsizligi bo‘yicha ko‘p sheriklik trast fondi faoliyatiga jalb etishi ham qiziqish uyg‘otadi. Aytgancha, Yaponiya ushbu tashabbusni ishlab chiqishda faol ishtirok etdi.

Ikkinchidan, transport aloqasi. Markaziy Osiyoning Yevropa va Osiyo chorrahasida joylashgan geostrategik joylashuvi mintaqani transport va logistika imkoniyatlari jihatidan jozibador qiladi. Keng qamrovli transport-kommunikatsiya tizimini rivojlantirish boʻyicha hamkorlik BMT hisob-kitoblariga koʻra, 2050-yilga borib yuk tashishga jahon talabi uch baravar oshishini inobatga olgan holda Markaziy Osiyoning tranzit salohiyatini toʻliq roʻyobga chiqarishga yordam beradi.

Bu tendentsiya dengizga chiqish imkoni bo'lmagan Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun bevosita muammo bo'lib, dengiz logistikasi asrlar davomida jahon savdosining asosiy elementi bo'lib kelganligi bilan izohlanadi. Statistik ma'lumotlarga ko'ra, hozirgi vaqtda dengiz transporti jahon savdosining 80% dan ortig'ini tashkil qiladi. Bundan tashqari, Markaziy Osiyo mamlakatlarida yuk tashish xarajatlari tovarlarning yakuniy narxining 50 foizigacha yetadi, bu esa jahon bo‘yicha o‘rtacha 11 foizdan deyarli besh baravar yuqoridir.

Ana shunday sharoitda Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan Yaponiya o‘rtasida temir yo‘l va avtomobil yo‘llarini qurish va modernizatsiya qilish, bojxona punktlarini raqamlashtirish, logistika markazlarini yaratish borasidagi yaqin hamkorlik ayniqsa dolzarbdir. Bu Markaziy Osiyoning transport-tranzit salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish imkonini beradi.

Uchinchidan, muhim mineral resurslar bo'yicha hamkorlik. Oʻrta Osiyoda jahon marganets rudasi zahiralarining 39%, xromning 31%, qoʻrgʻoshinning 20%, ruxning 13%, titanning 9%i mavjud. Markaziy Osiyo davlatlari bilan yaqin hamkorlik Yaponiyaga mineral manbalarini diversifikatsiya qilish va yetkazib berish zanjiri uzilishining oldini olish imkonini beradi. Ochiq manbalarga ko‘ra, faqat 2022-yilda Yaponiya 628 million dollarlik noyob tuproq metallarini import qilgan.

Shunga ko‘ra, resurs bazasini ilg‘or qayta ishlash uchun yuqori sifatli sarmoya va zamonaviy yapon texnologiyalarini jalb qilish, to‘liq qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish Markaziy Osiyoning jadal rivojlanishini ta’minlashning muhim mezoniga aylanadi.

To'rtinchidan, iqlim o'zgarishiga qarshi kurash. Markaziy Osiyo iqlim o'zgarishining salbiy ta'siriga eng zaif mintaqalar qatoriga kiradi. Xususan, Jahon banki hisob-kitoblariga ko‘ra, agar 21-asr oxirigacha o‘rtacha global harorat Selsiy bo‘yicha 4 darajaga ko‘tarilsa, hozirgi sur’atlarda Markaziy Osiyoda o‘sish 7 darajani tashkil qiladi.

Natijada 300 ta baland tog‘li ko‘llarning tabiiy to‘g‘onlariga zarar yetkazilishi uchun sharoit yaratilmoqda. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, o‘rtacha yillik harorat 2-4 daraja Selsiyga oshishi bilan mintaqadagi tog‘ muzliklari hajmi 78 foizgacha qisqarishi mumkin.

Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, energiya samaradorligi, suvni tejash, qayta tiklanadigan energiya sohalarida yapon texnologiyalarini joriy etish hal qiluvchi ahamiyatga ega.

va Markaziy Osiyoning barqarorligini mustahkamlashga hissa qo‘shadi. Yaponiya mintaqaning tabiiy resurslari yashil texnologiyalarni global yetkazib berish zanjirida muhim rol o‘ynashini tan olgan holda toza va qayta tiklanadigan energiya sektoriga faol sarmoya kiritmoqda. Yaponiyaning tabiiy ofatlarni monitoring qilish uchun radar sun'iy yo'ldoshlaridan foydalangan holda ilovalarni ishlab chiqish tajribasi, shuningdek, seysmik faol mintaqada muhim ahamiyatga ega bo'lgan qat'iy seysmik qurilish standartlari alohida qiziqish uyg'otadi. Ushbu texnologiyalar minglab odamlarning hayotini saqlab qolish va ulkan iqtisodiy zararni oldini olish imkoniyatiga ega.

Beshinchidan, qashshoqlikni qisqartirish bo'yicha hamkorlikni yo'lga qo'yish. Markaziy Osiyo hozirda dunyodagi eng tez rivojlanayotgan mintaqalardan biri hisoblanadi. BMT ma’lumotlariga ko‘ra, 2030-yilga borib mintaqa aholisi 100 millionga yetib, uning iste’mol bozoridagi ulushidagi ahamiyatini oshiradi.

Shu nuqtai nazardan, ish o‘rinlarini yaratish masalasi tobora dolzarb bo‘lib bormoqda, bu esa JICA ko‘magida 2017-yilda Markaziy Osiyo mamlakatlarida boshlangan “Bir qishloq, bir mahsulot” dasturini davom ettirish muhimligini ta’kidlaydi.

Markaziy Osiyoda siyosiy va ijtimoiy barqarorlik mustahkamlanar ekan, Yaponiyaning ishtiroki tabiati an’anaviy rivojlanish yordamidan murakkabroq, texnologiyaga yo‘naltirilgan loyihalarga o‘zgarib bormoqda. Yaponiya hamkorligini rivojlantirishning asosiy vositasi bo'lgan JICA asta-sekin yirik tijorat loyihalarini qo'llab-quvvatlovchi Yaponiya xalqaro hamkorlik banki (JBIC) kabi institutlarning ishtiroki bilan to'ldirilmoqda. JBIC va O‘zbekiston Transport vazirligi o‘rtasida imzolangan o‘zaro anglashuv memorandumi, shuningdek, Sojitz korporatsiyasi kabi kompaniyalarning yuqori texnologiyali sohalardagi hamkorligi o‘sib borayotgani munosabatlardagi bu yangi dinamikaga misol bo‘la oladi. Yordamning bunday o'zgarishi yanada rivojlangan va o'zaro manfaatli hamkorlikka o'tishni ko'rsatadi, bunda yapon kompaniyalari nafaqat yordam beradi, balki mintaqaning iqtisodiy rivojlanishining to'la huquqli ishtirokchilariga aylanadi.

Umuman olganda, Markaziy Osiyoda kuzatilayotgan mintaqaviy hamkorlikning sifat jihatidan yangi bosqichi Yaponiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan tashqi siyosatini faollashtirish uchun kuchli katalizator bo‘lib xizmat qildi. Shu nuqtai nazardan, mintaqa teng huquqli va o'zaro manfaatli sheriklik uchun ochiqligini namoyish etishda davom etmoqda va Yaponiya uning rivojlanishidagi ishtirokini kengaytirishga tayyor. Bugungi kunda Markaziy Osiyo xalqaro munosabatlarning faol ishtirokchisi bo‘lib, o‘z kun tartibini shakllantirishga va milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda hamkorlar tanlashga qodir.

Shubhasiz, 19-20-dekabr kunlari Tokioda bo‘lib o‘tadigan sammit hamkorlikning hali ochilmagan ufqlarini aniqlash uchun zamin yaratadi va hozirgi sharoitda Markaziy Osiyo va Yaponiya o‘rtasidagi strategik sheriklikning yangi sahifasini ochish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratadi.