Birinchi Markaziy Osiyo – Yaponiya sammiti: strategik sheriklikning yangi bosqichi

Joriy yilning 19-20 dekabr kunlari Tokioda birinchi Markaziy Osiyo – Yaponiya sammiti bo‘lib o‘tadi. Tomonlar hamkorlikni mustahkamlash va sheriklikni yanada rivojlantirish istiqbollarini muhokama qiladi.

Davlat rahbarlarining bo‘lajak uchrashuvi mintaqaviy hamkorlik jarayonlari yangi sur’at kasb etgan Markaziy Osiyodagi hozirgi tendensiyalar sharoitida ayniqsa ahamiyatlidir.

Uning natijalari, shubhasiz, mintaqa va Yaponiya o‘rtasidagi munosabatlar rivojiga sezilarli turtki bo‘lib, ularni sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘taradi, hamkorlikning strategik etukligini aks ettiradi va uning Markaziy Osiyo davlatlari uchun ham, Tokio uchun ham muhimligini ta’kidlaydi.

Sammitda qo‘shma tashabbuslarni amaliy ro‘yobga chiqarish, sheriklikning foydalanilmagan salohiyatidan samarali foydalanish uchun qulay shart-sharoitlar yaratilishi kutilmoqda.
Yaponiya Markaziy Osiyoning yangi davlatlarining mustaqilligini birinchilardan bo‘lib tan oldi. Tokio mintaqaga nisbatan oʻz siyosatida hamkorlikni rivojlantirish uchun hech qanday siyosiy shartlar qoʻymagan holda tenglik, oʻzaro hurmat va sheriklar manfaatlarini hisobga olish tamoyillariga izchil tayanadi. “Quyosh ko‘taruvchi mamlakat” tashqi hamkorlar orasida Markaziy Osiyoni yagona mintaqaviy makon sifatida qabul qilishda kashshof bo‘ldi. Shunday qilib, 2004-yilda Yaponiya diplomatiyasi tashabbusi bilan mintaqa davlatlari uchun “CA+” formatidagi tajriba ko‘p tomonlama hamkorlik platformasiga aylangan “Markaziy Osiyo plyus Yaponiya” muloqoti tashkil etilgan edi.
Shu doirada Yaponiya Markaziy Osiyoning “ochiq, barqaror va mustaqil rivojlanishi”ni izchil qo‘llab-quvvatlaydi. Shu bilan birga, Tokio mintaqaning har bir respublikasi bilan faol va muvozanatli hamkorlik aloqalarini o‘rnatmoqda.
O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Yaponiya bizning vaqt sinovidan o‘tgan strategik hamkorimiz bo‘lib, u bilan munosabatlar o‘zaro ishonch va hurmat tamoyillari asosida rivojlanib bormoqda”.
Mexanizm ishga tushirilgandan buyon tashqi ishlar vazirlarining to‘qqizta uchrashuvi o‘tkazildi, keng ko‘lamli ekspert va biznes muhokamalari tashkil etildi. 2022-yilda Tokioda boʻlib oʻtgan toʻqqizinchi uchrashuv yakunlari boʻyicha qabul qilingan qoʻshma bayonotda Markaziy Osiyo va Yaponiya tashqi ishlar vazirlari oʻtgan yillar davomida mustahkamlangan doʻstlik va oʻzaro ishonchga asoslangan sheriklik va oʻzaro manfaatli hamkorlikni yanada chuqurlashtirish niyatida ekanliklarini tasdiqladilar.
So‘nggi yigirma yil davomida Muloqot Markaziy Osiyoda barqaror rivojlanishni mustahkamlashga salmoqli hissa qo‘shib, munosabatlarni chuqurlashtirish va qo‘shma loyihalarni muhokama qilish uchun muhim platforma sifatida o‘zini namoyon qildi.
Yaponiyaning Markaziy Osiyo mamlakatlari mustaqillikka erishgan dastlabki kunlaridanoq ularga ko‘rsatayotgan yordamiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ushbu qo‘llab-quvvatlash mintaqa iqtisodiyotini rivojlantirishga, jumladan, Yaponiya xalqaro hamkorlik agentligi (JICA), Yaponiya xalqaro hamkorlik banki (JBIC), Yaponiya savdo va investitsiya tashkiloti (JETRO) va boshqalar bilan samarali hamkorlik qilish orqali infratuzilma va energetika loyihalarini amalga oshirishga faol ko‘maklashishda o‘zini namoyon qildi.
Shu nuqtai nazardan, hamkorlikda infratuzilmani rivojlantirishga alohida ahamiyat beriladi, chunki u hamkorlikning strategik ustuvor yo‘nalishi hisoblanadi. Ilg‘or yapon texnologiyalaridan foydalanish asosiy transport uzellarini modernizatsiya qilish, logistika tizimlari samaradorligini oshirish va mintaqaviy aloqalarni mustahkamlash imkonini beradi.

Ayniqsa, Yaponiya tomonidan O‘zbekistonda moliyalashtirilgan, Samarqand, Buxoro va Urganchdagi xalqaro aeroportlarni rekonstruksiya qilish (1996-1999), Toshguzar-Qumqo‘rg‘on temir yo‘li qurilishi (2004), Qarshi-Termiz yo‘nalishini elektrlashtirish (2012-yilda mamlakatdagi transport tarmoqlarini mustahkamlash) loyihalari alohida e’tiborga molik.

Bunday loyihalar Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlarida ham amalga oshirilgan. Jumladan, Yaponiyaning faol yordami bilan Ostona (2002-2005), Manas (2024-2025) va Dushanbe (2017) aeroportlari modernizatsiya qilindi, Semeyda Irtish daryosi orqali ko‘prik qurildi (1998), Bishkek-O‘sh yo‘li rekonstruksiya qilindi (2025-yilda) va asosiy yo‘llar (Tojikistonda)206.
Ushbu loyihalar mintaqadagi transport-logistika infratuzilmasini modernizatsiya qilish bo‘yicha kengroq strategiya uchun boshlang‘ich nuqta bo‘ldi. 2017-yilda Yaponiya bosh vaziri Fumio Kisida “Transport va logistika sohasida hamkorlik tashabbusi”ni boshlab, transport samaradorligini oshirish va Markaziy Osiyo mamlakatlari transport tizimini integratsiyalashuviga qaratilgan loyihalarga 153 million dollar ajratdi.
Markaziy Osiyo energetika tizimini modernizatsiya qilishda Yaponiya ham muhim rol o‘ynaydi. Ko'p tomonlama kun tartibida "yashil transformatsiya"ga alohida e'tibor qaratilgan. O‘zbekistonda JICA va JBIC ko‘magida issiqlik elektr stansiyalarini qurish va modernizatsiya qilish loyihalari, jumladan To‘raqo‘rg‘on (2014) va Tolimarjon IES (2013), Navoiy IESni kengaytirish (2013 yildan) amalga oshirildi.

(g.). Bundan tashqari, joriy yilning oktyabr oyi oxirida JBIC Samarqand va Buxoro viloyatlarida umumiy quvvati 1000 MVt bo‘lgan ikkita yirik quyosh va akkumulyatorlarni saqlash loyihasini moliyalashtirdi.
Yaponiya Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlarida ham energiya va yashil loyihalarni faol qo‘llab-quvvatlamoqda. Masalan, Qozog‘iston bilan kam uglerodli ishlab chiqarishni rivojlantirish bo‘yicha memorandum imzolangan bo‘lsa, Yaponiyaning “Komaihaltec Inc.” kompaniyasi bilan hamkorlikda Turkiston viloyatida qayta tiklanadigan energiya manbalarini joriy etish loyihasi tayyorlandi (2024). Qirg‘iziston bilan MurooSystems korporatsiyasi bilan birgalikda Chon-Kemin daryosida 24-25 MVt quvvatga ega ikkita kichik GES va quvvati 100 MVtgacha bo‘lgan quyosh elektr stansiyasini qurish bo‘yicha kelishuvga erishildi (2024). Tojikistonda YeTTB va Yaponiya koʻmagida “Sugʻd-500” podstansiyasi modernizatsiya qilinmoqda (2025-yil), Turkmanistonda esa Kawasaki Heavy Industries, Rönesans va ITOCHU (2025) bilan ikkinchi GTG-2 yashil benzin zavodi qurilishi rejalashtirilgan.
Bu tashabbuslar nafaqat qayta tiklanadigan energiya manbalari ulushini oshirish, balki butun mintaqa uchun ekologik toza va texnologik jihatdan ilg‘or energiya platformasini yaratish, uning energiya xavfsizligini oshirish va Markaziy Osiyoning barqaror rivojlanishiga ko‘maklashish imkonini beradi.
Yaponiyaning Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi hamkorligining eng muhim vektori mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab mintaqaning uzoq muddatli barqaror rivojlanishi uchun strategik resurs sifatida qaraladigan inson kapitalini rivojlantirishdir. Tokio zamonaviy texnologiyalar bilan ishlashga qodir yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashga qaratilgan kasbiy va ta’lim almashinuv dasturlarini faol qo‘llab-quvvatlaydi. O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘izistonda O‘zbekiston-Yaponiya va mintaqaviy kadrlarni rivojlantirish markazlari faoliyat ko‘rsatmoqda. 20 yildan ortiq vaqt davomida ular yapon tili kurslari, biznes, axborot texnologiyalari va muhandislik bo'yicha treninglar, shuningdek, madaniy-gumanitar almashinuvlarni taklif qilmoqdalar. Ushbu tashabbuslar Yaponiya bilan qo'shma iqtisodiy, texnologik va innovatsion loyihalarga qo'shilish qobiliyatiga ega bo'lgan professional inson resurslarini yaratadi.
Raqamli iqtisodiyot, energetika sektori, infratuzilma loyihalari va favqulodda vaziyatlarni boshqarish uchun mutaxassislar tayyorlashga alohida e’tibor qaratilib, Yaponiyaning XXI asrda Markaziy Osiyo salohiyatini mustahkamlash uchun inson kapitaliga qo‘shgan hissasi strategik ahamiyatga ega.
Shubhasiz, birinchi sammit davomida hamkorlikning keng ko‘lamli yo‘nalishlari muhokama qilinadi. Ulardan ba'zilari allaqachon aniq natijalarni ko'rsatmoqda, boshqalari esa yangi qo'shma tashabbuslar uchun salohiyatni saqlab qoldi. Bular orasida mamlakatlarimiz o‘rtasidagi hamkorlikning bir qancha istiqbolli yo‘nalishlari alohida ajralib turadi.
Iqtisodiy sohada savdo va sarmoyaviy hamkorlikni kengaytirish uchun salmoqli salohiyat saqlanib qolmoqda. 2000-yildan beri Yaponiyaning mintaqa bilan savdosi olti baravarga oshdi, 2024-yilda 400 million dollardan 2,4 milliard dollarga yetdi. Biroq bu ko‘rsatkich hali ham hozirgi salohiyatdan ancha past. Mamlakatlar iqtisodiy aloqalarni chuqurlashtirishi, qo‘shma loyihalarni kengaytirishi, mintaqaviy tovarlar uchun yangi bozorlarni o‘zlashtirishi kerak.
Osaka 2025 ko‘rgazmasi bu yo‘nalishda yaxshi boshlanish bo‘lib, yapon xaridorlari orasida Markaziy Osiyo mahsulotlariga qiziqish ortib borayotganini ko‘rsatdi va savdoni diversifikatsiya qilish imkoniyatlarini ochdi.
Shuningdek, energiya va yashil texnologiyalar sohasida yangi tashabbuslar va qo‘shma loyihalar uchun imkoniyatlar mavjud. Markaziy Osiyo qayta tiklanadigan energiya sohasida katta salohiyatga ega. Masalan, O‘zbekistonning o‘zida 500 gigavatt quyosh, 100 gigavatt shamol, 10 gigavatt gidroenergetika ishlab chiqarish quvvatiga ega. Yaponiya, oʻz navbatida, energiya samaradorligi, vodorod texnologiyalari va qayta tiklanadigan energiya manbalari boʻyicha tajribani eʼtirof etib, Markaziy Osiyo mamlakatlari energiya balansini modernizatsiya qilish uchun katta imkoniyatlar yaratdi.
Bu boradagi hamkorlik qayta tiklanuvchi energiya manbalari ulushini kengaytirish, zamonaviy saqlash tizimlarini joriy etish, energiya ta’minoti ishonchliligini oshirish, kam uglerodli iqtisodiyotga o‘tishni tezlashtirish imkonini beradi. Qo‘shma loyihalar, jumladan, vodorod, energiyani saqlash va issiqlik energiyasini modernizatsiya qilish bo‘yicha tadqiqotlar mintaqada barqaror rivojlanish uchun yangi sanoat standartlarini yaratish salohiyatiga ega.
Transport va logistika sohasida muhim qadamlar qo'yilishi mumkin. BMT ma'lumotlariga ko'ra, 2050 yilga borib yuk tashishga global talab uch barobar ortadi. Shu nuqtai nazardan transport infratuzilmasini rivojlantirish Markaziy Osiyoda iqtisodiy integratsiya va raqobatbardoshlikni oshirishning asosiy omili bo'lib qolmoqda.
Yaponiya mintaqadagi aviatsiya, temir yo‘l va avtomobil yo‘llari uzellarini modernizatsiya qilish, qurilish va boshqaruvda yuqori texnologik standartlarni joriy etishni ta’minlashda an’anaviy tarzda tizimli rol o‘ynadi. Bu sohadagi hamkorlikni mustahkamlash multimodal koridorlarni rivojlantirish, logistika zanjirlarini yaxshilash va mintaqaviy tranzit yo‘nalishlari, jumladan, Markaziy Osiyoni Sharqiy Osiyo, Yaqin Sharq va Yevropa bilan bog‘lovchi yo‘nalishlarning barqarorligini oshirish imkonini beradi.

Raqamlashtirish va sun'iy intellekt texnologiyalarini joriy etish o'zaro manfaatli hamkorlikni rivojlantirish mumkin bo'lgan yana bir sohadir. Yaponiya avtomatlashtirish, kiberxavfsizlik va sun'iy intellekt bo'yicha ilg'or yechimlarga ega.
Markaziy Osiyo mamlakatlarida yapon sunʼiy intellekt, avtomatlashtirish va kiberxavfsizlik yechimlaridan foydalanish sanoatning yangi tarmoqlarini rivojlantirish uchun platforma yaratishi mumkin, malakali kadrlar tayyorlash esa uzoq muddatli texnologik barqarorlikning asosiy elementiga aylanadi.
Iqlimga chidamlilik, iqlim o'zgarishiga moslashish va suv resurslarini boshqarishga alohida e'tibor qaratish lozim. Iqlim o'zgarishi Markaziy Osiyoga tobora sezilarli ta'sir ko'rsatib, suv muammolarini, yerlarning degradatsiyasini va g'ayrioddiy ob-havo hodisalarini kuchaytirmoqda. So‘nggi 30 yil ichida mintaqada havo harorati 1,5 darajaga ko‘tarilib, o‘rtacha global ko‘rsatkichdan ikki baravar ko‘p. Mintaqada suv tanqisligi 2050 yilga borib 30 foizga yetishi mumkin.

Shu munosabat bilan iqlimni rejalashtirish, moslashish strategiyalari va kam uglerodli texnologiyalar bo'yicha global tajribaga ega Yaponiya bilan hamkorlik muhim ahamiyat kasb etmoqda. Tokio iqlim monitoringi tizimlarini, qo‘shma ilmiy dasturlarni va barqaror suv boshqaruvi loyihalarini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlashi mumkin, bu esa mintaqaning uzoq muddatli iqlim xatarlariga chidamliligini mustahkamlaydi.
Bundan tashqari, iqlim bilan bog'liq favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularga javob berish bo'yicha hamkorlikni mustahkamlash istiqbolli ko'rinadi. Qo'shma tashabbuslar zamonaviy prognozlash, monitoring va xavflarni boshqarish tizimlarini joriy etishni o'z ichiga olishi mumkin, bu mamlakatlarga ekstremal ob-havo hodisalariga yanada samarali moslashish va ijtimoiy va iqtisodiy ta'sirlarni minimallashtirish imkonini beradi.
Bu sohalar iqtisodiy hamkorlikni chuqurlashtirish, infratuzilmani modernizatsiya qilish, energetika va inson kapitalini rivojlantirishdan manfaatdor Markaziy Osiyo davlatlari, shuningdek, strategik sheriklikni mustahkamlash va mintaqadagi ishtirokini kengaytirishga intilayotgan Yaponiya uchun muhim ahamiyatga ega.
Davlat rahbarlari darajasidagi uchrashuv oʻzaro hamkorlikning yangi bosqichini boshlab beradi, bunda Yaponiya nafaqat tashqi kuch, balki bilim, texnologiya va oʻzaro manfaatlar asosida Markaziy Osiyoning uzoq muddatli rivojlanishini qoʻllab-quvvatlashga qodir ishonchli strategik hamkor sifatida ham harakat qiladi.

Markaziy Osiyo xalqaro instituti direktori o‘rinbosari
Sherzod Fayziev