O‘zbekiston 2030-yilga borib elektr energiyasi ishlab chiqarishda qayta tiklanadigan energiya manbalarining ulushini 40 foizga yetkazishni rejalashtirmoqda

Bugungi kunda ko‘plab mamlakatlar atrof-muhitni muhofaza qilish iqtisodiyot zimmasiga yuk deb hisoblangan an’anaviy modeldan barqaror ekologik rivojlanish dvigateli – yashil alternativga o‘tish borasida o‘z siyosatini tubdan qayta ko‘rib chiqmoqda.
Mavjud ma'lumotlarga ko'ra, har yili atmosferaga 34 milliard tonna karbonat angidrid chiqariladi, issiqxona gazlarining umumiy hajmi esa 41 milliard tonnani tashkil qiladi. Bu ko‘rsatkichlar 1950-yillar davriga nisbatan 3,8 barobar oshdi. Bundan tashqari, uglevodorod energiya manbalarining cheklangan va kamayganligi muqobil energetikani rivojlantirish chora-tadbirlarini qabul qilishni kun tartibiga olib kelmoqda, bu dolzarb va dolzarb vazifa hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, butun dunyoda qayta tiklanadigan energiya manbalarini keng qo'llash jadal rivojlanmoqda. Qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanadigan qurilmalarning umumiy o‘rnatilgan quvvati 2022-yilda 3372 gigavattni, 2023-yilga kelib esa 3700 GVtni tashkil etadi. Xususan, GES quvvati 21 GVt, shamol energiyasi 75 GVt, quyosh energiyasi 191 GVt, bioenergetika 7,6 GVt, geotermal energiya 181 GVtga oshdi.
2024 yil oxiriga kelib, dunyoda qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanadigan qurilmalarning umumiy quvvati 4600 GVtni tashkil qiladi. O‘tgan yili Xitoy bu sohada rekord darajaga erishdi, quyosh energiyasi quvvatini 18 foizga, shamol energiyasini esa 45 foizga oshirdi.
Bugungi kunda energiyaga bo‘lgan talab ortib borayotganligi sababli ko‘plab rivojlangan davlatlar (AQSh, Yaponiya, Xitoy, Buyuk Britaniya va bir qator Yevropa davlatlari) energiya tanqisligini boshdan kechirmoqda.
Mamlakatimizda yiliga 81 milliard kilovatt elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Iqtisodiyotning jadal o‘sishi (yalpi ichki mahsulot o‘rtacha 5-6 foiz) va aholi sonining har yili 700-800 ming kishiga ko‘payishi hisobga olinsa, energiya resurslariga bo‘lgan talab ham mutanosib ravishda oshib bormoqda. Bizning hisob-kitoblarga ko'ra, 2030 yilga borib energiyaga bo'lgan talab yiliga kamida 125-130 milliard kilovattga etadi. Ana shunday sharoitda O‘zbekistonda izchil va bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan davlat va jamiyat qurilishi sohasidagi islohotlar doirasida yashil iqtisodiyotga o‘tishni jadallashtirish va Barqaror rivojlanish maqsadlariga (BRM) samarali erishishga qaratilgan maqsadlar ilgari surilmoqda.
Qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish O‘zbekiston energetika sohasida asosiy o‘rin tutadi. Zero, mamlakatimiz misli ko‘rilmagan tabiiy boyliklarga ega. Shu bois respublikada qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Muqobil energiya sohasida qonunchilik bazasi yaratildi. 2019-yilda “Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish to‘g‘risida”gi qonun, davlatimiz rahbarining muhim va konseptual farmon va qarorlari qabul qilindi.
Tizimli ishlar natijasida 2024-yilga kelib respublikada qayta tiklanadigan energiya manbalarining umumiy quvvati 4500 MVtga yetib, ularning energetika tarmog‘ining umumiy hajmidagi ulushi 16 foizni tashkil etdi. Birgina o‘tgan yilning o‘zida qayta tiklanadigan energiya manbalari hisobidan qariyb milliard kub metr tabiiy gaz iqtisod qilindi, atmosferaga 1,4 million tonna issiqxona gazlari chiqarilishining oldi olindi.
“O‘zbekiston – 2030” Strategiyasiga muvofiq, mamlakatimiz 2030 yilgacha qayta tiklanadigan energiya manbalarining ulushini elektr energiyasi ishlab chiqarishning umumiy hajmida 40 foizga yetkazishni rejalashtirgan. Shu bilan birga, energetika xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur: energetika sohasini yanada diversifikatsiya qilish;
ilg'or muqobil energiyaning yangi turlarini joriy etish, shu jumladan samarali va ekologik toza vodorod yoqilg'isidan keng foydalanish (yoqilg'i sifatida vodorodning afzalligi shundaki, u yoqilganda nafaqat ekologik toza suv bug'i hosil bo'ladi, balki energiya zahirasi ham organik yoqilg'ilarga qaraganda yuqori bo'ladi; bir tonna vodorod yoqilganda, yoqilg'i yoqilg'i yoqilg'i yonganda shuncha issiqlik ajralib chiqadi).
ma'lum ob'ektlar avtonom (mahalliy) elektr ta'minoti tizimiga o'tkazilishi kerak, chunki uzoq masofalarga elektr energiyasini etkazib berishda uning yo'qotishlari o'rtacha 18 foizni tashkil qiladi;
quyosh panellari va shamol generatorlarini ishlab chiqarishni keng mahalliylashtirish;
qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish samaradorligini oshirish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini jadallashtirish;
binolarni isitish va issiq suv olish uchun quyosh kollektorlarini (vakuum kollektorlari bizning iqlim sharoitimizga mos) keng ko'lamli o'rnatishni tashkil etish;
yuqori energiya talab qiladigan texnologiyalarni inventarizatsiya qilish, chunki biz ishlab chiqarish birligiga rivojlangan mamlakatlarga qaraganda 2-3 baravar ko'proq energiya sarflaymiz;
chiqindilardan olingan poligon gazidan foydalanish texnologiyalari samaradorligini oshirish;
aholi o‘rtasida elektr va issiqlik energiyasidan oqilona foydalanish madaniyatini shakllantirish.
Aholining energetika sohasida olib borilayotgan islohotlar natijalariga ishonishi muhim.
 

Biz oddiy haqiqatni unutmasligimiz kerakki, behuda sarflangan energiya qayerdadir tanqislikka olib keladi.

Boriy Alixonov, Narimon Umarov, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari.