O'zbekistonning noyob hayvonot va o'simlik dunyosini saqlang

Mamlakatimiz tabiatining betakror go'zalligi xalqaro miqyosda tan olinishi quvonarli. Bunga misol sifatida quyi Amudaryo davlat biosfera rezervatining YUNESKOning Butunjahon biosfera qo'riqxonalari tarmog'iga kiritilishi keltirilgan. Ya'ni, ushbu qo'riqxonaning g'ururi - Buxoro kiyiklari nafaqat O'zbekiston, balki YUNESKO tomonidan ham himoya qilinadi.
Tabiatni muhofaza qilish tizimini tartibga solishning eng muhim bosqichlaridan biri Prezidentning 2019-yil 20-martdagi "qo'riqlanadigan tabiiy hududlar sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi qarori bilan O'zbekiston Respublikasi o'rmon xo'jaligi Davlat qo'mitasi tasarrufidan O'zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish Davlat qo'mitasi tarkibiga Chatqal biosfera, Zaaminskiy, Surxon, Nuratinskiy va Qizilqum davlat qo'riqxonalari, quyi Amudaryo davlat biosfera rezervati (NAGBR).
Shunday qilib, NAGBR Qoraqalpog'iston Respublikasining Beruniya va Amudaryo viloyatlari hududida 69 ming gektar maydonda joylashgan. U Prezidentning 2018 yil 24 avgustdagi Turkmanboshi shahrida (Turkmaniston) bo'lib o'tgan xalqaro orollarni qutqarish jamg'armasining ta'sischi davlatlari rahbarlari Kengashining yig'ilishida qilgan nutqidan so'ng tashkil etilgan.
2019 yilda Orolbo'yi davlatlari bo'yicha xalqaro konferentsiya bo'lib o'tdi va 2021 yil 18 mayda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning taklifiga binoan BMT GAANING 75-sessiyasining yalpi majlisida Orolbo'yi mintaqasini ekologik innovatsiyalar va texnologiyalar zonasi deb e'lon qilish to'g'risida maxsus qaror bir ovozdan qabul qilindi. O'zbekiston rahbarining tashabbusi dunyo hamjamiyati tomonidan keng qo'llab-quvvatlandi, bu qarorning hammualliflari dunyoning turli mintaqalaridan 60 ga yaqin davlatlar bo'lganligi bilan tasdiqlanadi.
Prezidentning 2022-yil 28-yanvardagi Farmoni bilan tasdiqlangan 2022-2026-yillarga mo'ljallangan yangi O'zbekistonni rivojlantirish strategiyasining 80-maqsadi: Orolbo'yi mintaqasida biologik xilma-xillikni muhofaza qilish, iqlim o'zgarishi va tuproq eroziyasining oldini olishga qaratilgan "yashil iqlim" xalqaro jamg'armasi va global ekologik jamg'arma dasturlari asosida 300 million dollarlik loyihalarni amalga oshirish. NAGBRNING tashkil etilishi bizning qo'mitamizning vazifani hal qilishga qo'shgan hissasi bo'ldi.
Biosfera rezervatining asosiy vazifasi bu o'rmonlarda tugay landshaftlarini, o'simlik va hayvon turlarini, shu jumladan noyob, yo'q bo'lib ketish xavfi ostida bo'lgan biosfera rezervati hududiga xos bo'lgan boshqa tabiiy ob'ektlarni saqlash va tiklashdir.
Quyi Amudaryo davlat biosfera rezervati uchta zonaga bo'lingan: qo'riqxona, bufer va o'tish. Har yili bahor va kuzda bu erda o'simlik va hayvonot dunyosi kadastrini oldindan tasdiqlangan marshrutlarni hisoblash va monitoring qilish usullari bo'yicha olib borish bo'yicha ishlar olib borilmoqda.
Biosfera rezervatida yuqori o'simliklarning 419 turi mavjud. Ulardan ikki turi O'zbekiston Respublikasining qizil kitobiga kamdan-kam hollarda kiritilgan.
Shuningdek, hududda sutemizuvchilarning 36 turi, qushlarning 246 turi, sudralib yuruvchilarning 29 turi (ulardan ikkitasi suvda), baliqlarning 43 klassi qayd etilgan.  O'zbekiston Respublikasining qizil kitobiga noyob hayvonlarning 36 turi, IUCN (xalqaro tabiatni muhofaza qilish Ittifoqi) qizil ro'yxatiga 18 tur kiritilgan.
NAGBRNING alohida g'ururi Buxoro kiyikidir (Cervus elaphus bactrianus). O'zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasi tomonidan ushbu go'zal hayvonni yovvoyi tabiatda saqlash bo'yicha ko'plab ishlar olib borilmoqda. Natijada, so'nggi hisob-kitoblarga ko'ra, uning soni 1700 boshga etdi.
Buxoro kiyiklari artiodaktillar turkumidagi sutemizuvchi bo'lib, xalq orasida hungul deb ham ataladi. Erkaklar taxminan 120 sm balandlikka etadi va vazni 200 kg gacha.kiyikning chiroyli yoyilgan shoxlari beshdan sakkiztagacha jarayonga ega va egasidan 90-110 sm balandlikda ko'tariladi. har bahorda mart-aprel oylarida kiyiklar shoxlarini to'kishadi, eskilarining o'rniga yangilari o'sadi.
Kiyiklar o'txo'r hayvonlardir. Ta'kidlanishicha, Qoraqalpog'iston sharoitida ular 27 turdagi o'simliklar bilan oziqlanadilar. Ular asosan barglar va poyalarni, qamish, erianthus, tol, terak, qizilmiya, jida va yovvoyi sabzi yosh kurtaklarini eyishadi. Bahorda, tugayadagi o'simlik ozuqasining kamayishi davrida kiyiklar efemeroid o'simliklarni qidirib ko'chib, keyin tugayga qaytib kelishadi. Kuz va qishda ular jida mevalari, shirin kugi ildizlari bilan ziyofat qilishadi. Kiyiklarning asosiy yashash joylari daraxtlar va butalar ustun bo'lgan bog'larda, Daryo qirg'oqlarida joylashgan. Ular dushmanlaridan chakalakzorlarda yashirinib, issiqdan qochishadi.  Va kechqurun ular deyarli tong otguncha o'tlaydilar.
O'tgan asrning birinchi yarmida Buxoro kiyiklari Amudaryo, Sirdaryo va Orol dengizi sohillarida joylashdilar, qamish va tugay tog'larida yashadilar. Dengizning qurishi, daryolardagi suvning qisqarishi, chakalakzorlarning tanazzulga uchrashi va daraxtzorlarda daraxtlarning kesilishi, yong'inlar, brakonerlik natijasida 20-asrning ikkinchi yarmida Buxoro kiyiklari soni keskin kamaydi. Ular tabiiy yashash joylaridan g'oyib bo'lishni boshladilar.
Ammo so'nggi besh yil ichida O'zbekistonda Buxoro kiyiklari sonini tiklash bo'yicha katta chora-tadbirlar ko'rilmoqda. Va endi Amudaryoning yuqori oqimidagi bu hayvonlarning mahalliy aholisi Surxondaryoda 45-50 boshga, Qizilqum davlat qo'riqxonasidagi daryoning o'rta oqimida - 224-232, Zarafshon milliy tabiiy bog'ida-40-45, quyi Amudaryoda quyi Amudaryoda. Shu bilan birga, kiyiklar Zarafshon daryosining yuqori oqimida, O'zbekiston, Tojikiston va Afg'onistonning chegara hududlarida ham uchraydi. Kirish va reintroduksiya usullari bilan yaratilgan guruhlar mavjud.
O'zbekistonda Buxoro kiyiklari IUCN qizil kitobiga va qizil ro'yxatiga kiritilgan, shuning uchun ularni ovlash taqiqlanadi. Yovvoyi tabiatni sevuvchilar tomonidan e'lon qilingan ushbu taqiqni buzgan har bir holat uchun huquqni muhofaza qilish organlari javob choralarini ko'rmoqda.
Davlat Ekologiya qo'mitasi tomonidan atrof-muhitni muhofaza qilish choralari o'z samarasini bermoqda. Masalan, Agar 2021 yilda Badai-tugay va Jumurtau hududlarida hisob-kitobda Buxoro kiyiklarining 1423 boshi aniqlangan bo'lsa, 2022 yil bahorgi hisob-kitobida 1645 bosh borligi ko'rsatilgan. Taqqoslash uchun: 2019 yilda bu erda 1233 kiyik bor edi.
Bir tomondan, Buxoro kiyiklari populyatsiyasining bunday o'sishi mamnun bo'ldi, ammo boshqa tomondan, Baday - tugay va Jumurtau hududlarining etishmasligini fosh qildi, hayvonlarning o'simlik dunyosi va tabiiy komplekslarning rivojlanishiga zararli ta'siri sezila boshladi.
Baday tugay va Jumurtau qo'riqxonalarining maydoni atigi 7681 gektarni tashkil etadi. Hisob-kitoblarga ko'ra, qo'riqxonaning ming gektarida o'rtacha 214 ta kiyik yashashi mumkin bo'lsa-da, ilmiy adabiyotlarda hisob-kitoblar keltirilgan, unga ko'ra bunday hududda 50-70 dan ortiq kiyikni bepul joylashtirishga ruxsat beriladi. Ma'lum bo'lishicha, chorva mollarining ko'pligi bu joylarning tabiiy o'simlik qoplamini tiklashga imkon bermaydi, bu esa boshqa o'txo'r hayvonlar ulushining muqarrar pasayishiga olib keladi.
Shu bilan birga, Nazarxon NAGBR saytida (3544 gektar) va 2019 yilda tashkil etilgan "Xorazm" milliy tabiiy bog'ida (21 687,5 gektar) Buxoro kiyiklarining yashash joylarining o'simlik bazasini tashkil etuvchi tugay chakalakzorlari ko'pligiga qaramay, bu erda bu hayvonlar yo'qligi ma'lum bo'ldi. Ushbu hududlar Buxoro kiyiklarining tabiiy yashash joylaridan uzoqda joylashganligi sababli, bu hayvonlarni bu erga tabiiy ravishda ko'chirish imkoniyatlari cheklangan.
Buxoro kiyiklarining nagbrning tugay tog'lariga zararli ta'sirini kamaytirish uchun eng samarali usul tarixiy tabiiy yashash joylarining boshqa joylariga tarqalishdir. 2021-yilda O'zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish Davlat qo'mitasining byudjetdan tashqari jamg'armasi mablag'laridan to'rtta kiyik Baday Tugaydan Xorazm milliy tabiiy bog'iga ko'chirildi.
Qo'mita ushbu tajribani yaqindan nazorat qildi. Hayvonlarni maqsadli ko'chirish bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqilmoqda. Xususan, Baday tugay hududidan 30 ta kiyik Nazarxon uchastkasiga, 41 ta "Xorazm" Milliy bog'iga olib ketilgan. Tabiiy sharoitlarni yaxshilash, tugay bog'larini ichimlik suvi bilan ta'minlash va o't qoplamini tiklash bo'yicha chora-tadbirlar belgilandi.
Tabiatda yashaydigan Buxoro kiyiklarini ushlash, in'ektsiya bilan uxlash, transportda xavfsiz etkazib berish, iqlimlashtirishni nazorat qilish juda qiyin ish, bundan tashqari u moliyaviy xarajatlarni talab qiladi. Ammo hayvonning tabiiy yashash joylari qayta tiklanmoqda.
Xodimlar quyi Amudaryoning biologik xilma-xilligini saqlashga, o'simlik va hayvonot dunyosini o'rganishga, to'plangan ma'lumotlarni tahlil qilishga qaratilgan ko'plab boshqa tadbirlarni o'tkazadilar. Oltita ilmiy maqola va tezislar nashrga tayyorlandi.
Shuningdek, NAGBR hududida ekologik turizmni rivojlantirish bo'yicha chora-tadbirlar ko'rilmoqda, uchta ekoturistik yo'nalish mavjud.
Mahalliy va xorijiy sayyohlarga xizmat ko'rsatish uchun zamonaviy tashrif markazini tashkil etish bo'yicha ishlar 2021 yil may oyida boshlangan. Qurilayotgan ikki qavatli tashrif markazida sayyohlar uchun muzey, mehmonxona, maishiy xizmat ko'rsatish ob'ektlari mavjud. 2023 yilda u foydalanishga topshiriladi.
Nuratinskiy davlat qo'riqxonasida hozirgi vaqtda davlat Ekologiya qo'mitasi tomonidan olib borilayotgan arxarlar sonini tiklash va bu hayvonlarni himoya qilish bo'yicha ishlar faol olib borilmoqda. Pomir-Alay tog 'tizimining bir qismi bo'lgan Qizilqum tepaliklarining Shimoliy yon bag'irlarida joylashgan noyob tog' qo'ylari endemik turga kiradi va qizil kitobga kiritilgan.
Tarixiy jihatdan bu hayvonning hududi Nurata, Oktog, Molguzar, Turkiston va Zarafshon tog ' tizmalari, Pistalitog, Tomditog tepaliklari va boshqalar. Hozirgi vaqtda Nurota davlat qo'riqxonasi hududida ikki mingdan ortiq arxar borligi qayd etildi. Ularning sonini ko'paytirish va kasalliklarning oldini olish maqsadida qo'riqxonada 16 gektar maydonda bolalar bog'chasi tashkil etildi.
O'zbekistonning noyob hayvonot va o'simlik dunyosini asrab-avaylash bizning sevimli mamlakatimizni avlodlarimizga katta avlodlardan olganimiz kabi etkazish uchun zarurdir.
Xalilulloh Sherimbetov.
Qo'riqlanadigan tabiiy hududlar boshqarmasi boshlig'i
O'zbekiston Respublikasi ekologiya davlat qo'mitasi
va atrof-muhitni muhofaza qilish.