O'zbekistonda so'z erkinligi huquqi to'la kafolatlanganmi?

Azizjon Yuldoshev, 
TDYU Konstitutsiyaviy huquq kafedrasi dotsenti, 

O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 29-moddasiga ko'ra, har kim fikr, so'z va e'tiqod erkinligi huquqiga ega. Ushbu huquqning mamlakat Konstitutsiyasida mustahkamlanishi so'z erkinligining asosiy kafolatlaridan biridir, chunki u davlatni uni ta'minlashga majbur qiladi. So'z erkinligini ta'minlash darajasini baholash uchun avvalo uning mazmunini aniqlab olishimiz kerak.
Odatda so'z erkinligi og'zaki va yozma ravishda turli xil jamoat va boshqa masalalarda o'z fikri va e'tiqodlarini erkin ifoda etish imkoniyatidir. Binobarin, so'z erkinligi faol harakatni, fikr bildirishning keng doirasini nazarda tutadi va faqat qonunga muvofiq cheklanishi mumkin.
So'z erkinligining mazmuni fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Paktning 18-moddasida aniq ifodalangan. Ushbu moddaga ko'ra, har kim o'z fikrlariga va Erkin ifoda etish huquqiga ega, bu Davlat chegaralaridan qat'i nazar, har qanday ma'lumot va g'oyalarni izlash, olish va tarqatish erkinligini o'z ichiga oladi, og'zaki, yozma ravishda yoki bosma yoki badiiy ifoda shakllari orqali yoki boshqa vositalar bilan ularning tanlovi.
So'z erkinligiga oid xalqaro huquqiy normalarga muvofiq, O'zbekiston Konstitutsiyasining 29-moddasida har kimga har qanday axborotni izlash, olish va tarqatish huquqi berilgan, amaldagi konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilgan axborot va qonunda nazarda tutilgan boshqa cheklovlar bundan mustasno. Konstitutsiyaning 67-moddasiga ko'ra esa ommaviy axborot vositalari erkin va senzuradan ozod etilgan.
O'zbekistonda so'z erkinligi "ommaviy axborot vositalari to'g'risida", "axborot erkinligining prinsiplari va kafolatlari to'g'risida", "Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to'g'risida" gi qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar bilan ta'minlanadi. Qonunchilikni o'rganish shuni ko'rsatadiki, O'zbekistonda so'z erkinligini ta'minlash uchun huquqiy asos va institutlar mavjud.
Bundan tashqari, davlat faoliyat va axborot olish erkinligini, ommaviy axborot vositalariga egalik huquqini, ularni davlat organlarining noqonuniy qarorlaridan, mansabdor shaxslarining xatti-harakatlari yoki harakatsizliklaridan himoya qilishni kafolatlaydi, bu ham xalqaro hamjamiyat tomonidan tan olinadi. Demak, O'zbekiston Jahon matbuot erkinligi indeksi reytingida 133 mamlakatdan 180 tadan 2022-o'rinni egallab, o'tgan yilga nisbatan 24 pog'onaga ko'tarilgan. 
Darhaqiqat, 2022 yilda mamlakatda ommaviy axborot vositalari soni 30 yilga nisbatan deyarli 2016 foizga oshdi va 1962 yilni tashkil etdi va so'nggi olti yil ichida onlayn nashrlar soni deyarli ikki baravar ko'paydi va 677 ga etdi. "Kun.uz ", "el tuz"," qalampir.uz " va boshqa onlayn nashrlar dolzarb masalalarni tezkor yoritishda, ob'ektiv va tanqidiy chiqishlarda tobora faol rol o'ynamoqda.
O'zbekistonda global Internet foydalanuvchilari ko'payar ekan, O'zbekistonda ijtimoiy tarmoqlarning o'rni ham shunday. Statistik ma'lumotlarga ko'ra, 2022 yilning birinchi yarmida Telegram messenjeri foydalanuvchilari 18 milliondan oshgan va boshqa ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilari statistikasi quyidagicha; Odnoklasniki - 16,7 million, Facebook 4,7 million, Instagram - 3,7 million, VKontakte - 2,6 million, bog'langan-288 ming va Tvitter - 51,6 ming. 
Ijtimoiy tarmoqlarda turli xil qiziqishlar guruhlari yaratilgan bo'lib, ularda foydalanuvchilar dolzarb masalalar bo'yicha ma'lumot almashadilar. Masalan, ijtimoiy tarmoqlarda nafaqat jismoniy shaxslar yoki tashkilotlar, balki davlat idoralari ham o'z hisoblarini ochadilar va guruhlar tuzadilar. Masalan, "Xalq bilan muloqot", "Maslahat.uz ", "Toshkent haydovchilari" va boshqalar. 
O'zbekistonda ommaviy axborot vositalari, ijtimoiy tarmoqlar va boshqa ommaviy axborot vositalarida axborot tarqatish faolligining oshishi xalqaro standartlarga muvofiq so'z erkinligining minimal cheklanishi bilan ham bog'liq. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Paktning 3-moddasi 19-qismiga binoan cheklovlar sub'ektlari qonun bilan belgilanishi va birinchi darajali ahamiyatga ega bo'lishi kerak:
a) o'zgalarning huquq va obro'larini hurmat qilish;
b) davlat xavfsizligi, jamoat tartibi, aholi salomatligi yoki axloqini muhofaza qilish uchun.
O'zbekiston Respublikasi Qonunining 6-moddasiga asosan 5 May 2014 yil, yo'q. LRU-369, agar ko'rsatilgan ma'lumotlar qonunda belgilangan tartibda davlat sirlarini yoki qonun bilan qo'riqlanadigan boshqa sirni tashkil etuvchi ma'lumotlar sifatida tasniflangan bo'lsa, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyati to'g'risidagi ma'lumotlarga kirish cheklanadi. Kirish huquqi cheklangan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyati to'g'risidagi axborot bilan bog'liq ma'lumotlar ro'yxati, shuningdek axborotni bunday axborotga bog'lash tartibi qonun hujjatlarida belgilanadi. Xuddi shu paytni o'zida, moddasiga ko'ra, 6 dekabr 12, 2002 yil 439-II, quyidagi cheklash mumkin emas:
fuqarolarning huquqlari va erkinliklari, ularni amalga oshirish tartibi, shuningdek davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari va boshqa nodavlat notijorat tashkilotlarining huquqiy maqomini belgilash to'g'risidagi qonun hujjatlari;
ekologik, meteorologik, demografik, sanitariya-epidemiologik, favqulodda vaziyatlar to'g'risidagi ma'lumotlar va aholi, aholi punktlari, ishlab chiqarish ob'ektlari va kommunikatsiyalar xavfsizligini ta'minlash uchun zarur bo'lgan boshqa ma'lumotlar;
O'zbekiston Respublikasi hududida faoliyat yurituvchi yuridik shaxslarning axborot-kutubxona muassasalari, arxivlar, idoraviy arxivlar va axborot tizimlarining ochiq to'plamlarida mavjud bo'lgan ma'lumotlar.
Shuningdek, so'z erkinligining cheklanishi insonning sha'ni va qadr-qimmatidir. O'zbekiston Respublikasi ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksining 40-moddasiga ko'ra, tuhmat, ya'ni boshqa shaxsni sharmanda qiluvchi bila turib yolg'on noto'g'ri talqinlarni tarqatish ma'muriy huquqbuzarlik hisoblanadi. Xuddi shu harakatlarni ma'muriy jazo qo'llanilgandan keyin sodir etish jinoyat hisoblanadi.
Ma'lumki, COVID-19 pandemiyasining tarqalishi ko'plab mamlakatlarda so'z erkinligini cheklashga olib keldi, chunki bu noto'g'ri ma'lumotlarning o'sishiga hissa qo'shdi. Ushbu o'sib borayotgan huquqiy muammolarga javoban YUNESKO sudyalar va sudlar uchun milliy va mintaqaviy darajada ko'rsatmalar berdi, ular xalqaro huquqning nazariy asoslarini va so'z erkinligini himoya qilish va targ'ib qilish standartlarini qo'llash uchun ma'lumot materiallari bo'lib xizmat qilishi mumkin. Ko'rsatmalar pandemiya paytida yolg'on tarqalishiga qarshi kurashishda printsiplarga rioya qilishni tavsiya qiladi. 
Kontekstida COVID-19 pandemiyasi, ba'zi davlatlar dezinformatsiyaga qarshi kurashish uchun qonunlar qabul qildilar. O'zbekistonda 244-moddasida jamoat xavfsizligi va jamoat tartibiga tahdid soluvchi materiallarni ishlab chiqarish, saqlash, tarqatish yoki namoyish qilish uchun Jinoyat kodeksi javobgarlik belgilangan. Ushbu moddaga ko'ra, aholi o'rtasida vahima tug'dirishga qaratilgan materiallarni tarqatish maqsadida ishlab chiqarish yoki saqlash jinoyat hisoblanadi.
Shu bilan birga, axborot texnologiyalari va jamoatchilik bilan aloqalarning rivojlanishi O'zbekistonda so'z erkinligini ta'minlash uchun yangi imkoniyatlar ochib beradi va qonunchilikni takomillashtirishni talab etadi. Ijtimoiy tarmoqlar va messenjerlar aholi orasida ommalashib bormoqda, ularda axborotni tarqatish qonun bilan tartibga solinmagan.
So'z erkinligi sohasidagi qonunchilikni takomillashtirish maqsadida O'zbekiston axborot kodeksi ishlab chiqilmoqda. U mavjud qonunlarni birlashtirishga mo'ljallangan normativ hujjatga aylanishi kerak. Ushbu kodeks tufayli axborotni muhofaza qilish to'g'ri amalga oshirilishi, shaxs, jamiyat va davlatning so'z erkinligi va axborot xavfsizligi ta'minlanishi kutilmoqda.