O'zbekistonda diniy bag'rikenglik-yondashuv va qarashlarning o'zgarishi

Mustaqillik e'lon qilinishi va O'zbekiston hukumatining demokratiya ideallariga sodiqligi, jamiyat taraqqiyotining dunyoviy yo'lini saylash asta-sekin umuman dinlar va diniy guruhlar uchun teng huquqiy shart-sharoitlarni yaratishga imkon berdi xususan.

Diniy sohada ushbu keng ko'lamli ishlar tegishli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi va fuqarolik jamiyati institutlari va fuqarolarni Konstitutsiya bilan kafolatlangan vijdon erkinligi huquqi bilan ta'minlashga qaratilgan; diniy plyuralizm, bag'rikenglikni mustahkamlash va dinlararo muloqot.
Hamkorlikning muhim natijalaridan biri 2018 yil dekabr oyida BMT Bosh Assambleyasi tomonidan "ma'rifat va diniy bag'rikenglik"maxsus rezolyutsiyasining qabul qilinishi hisoblanadi.
Qarorning qabul qilinishi O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida ilgari surilgan tashabbusining amaliy amalga oshirilishi bo'ldi. Taklif etilayotgan qarorning asosiy maqsadi "ta'limdan universal foydalanishni ta'minlash, savodsizlik va johillikni yo'q qilish"dir.
Shunisi e'tiborga loyiqki, rezolyutsiya nafaqat BMTga a'zo barcha davlatlar tomonidan bir ovozdan qo'llab-quvvatlandi, balki 50 dan ortiq davlatlar hammuallifligida qabul qilindi. Bu xalqaro hamjamiyat tomonidan O'zbekiston Prezidenti tashabbusining dolzarbligi va dolzarbligi yuksak e'tirof etilganligidan dalolat beradi.
Hujjat "bag'rikenglik va o'zaro hurmatni tasdiqlashga, diniy erkinlikni ta'minlashga, imonlilarning huquqlarini himoya qilishga va ularning kamsitilishiga yo'l qo'ymaslikka"qaratilgan.
Qarorda tinchlik, inson huquqlari, bag'rikenglik va do'stlikni targ'ib qilishning muhim roli ta'kidlangan va sayyorada xavfsizlik va tinchlikni mustahkamlash uchun integratsiya, o'zaro hurmat, bag'rikenglik va o'zaro tushunishning ahamiyati tan olingan.
Hujjatda dinlararo, madaniyatlararo va dinlararo uyg'unlikni rag'batlantirish va din yoki e'tiqodga asoslangan shaxslarga nisbatan kamsitishlarga qarshi kurashish bo'yicha barcha xalqaro, mintaqaviy va milliy tashabbuslar ma'qullangan.
Shu bilan birga, qabul qilingan rezolyutsiyada BMTga a'zo davlatlar milliy va xalqaro ommaviy axborot vositalarida, shuningdek, Internetda keng ko'lamli targ'ibot ishlari kabi tegishli aloqa strategiyalarini amalga oshirishga va bag'rikenglik, zo'ravonliksiz va din yoki e'tiqod erkinligi to'g'risida ma'rifiy ma'lumotlarni tarqatishga da'vat etiladi.
Hujjat, shuningdek, YUNESKOning ta'lim, fan, madaniyat orqali xalqlar o'rtasidagi hamkorlikni kengaytirish orqali dunyoda tinchlik va xavfsizlikni rag'batlantirishdagi asosiy rolini tan oladi.
So'nggi besh yil ichida O'zbekistonda sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi va ko'plab sohalarda, shu jumladan diniy-ma'rifiy sohada keng ko'lamli islohotlar amalga oshirildi.
Diniy sohadagi faoliyatni yanada takomillashtirishga qaratilgan bir qator qonun hujjatlari qabul qilindi. 
Islomni chuqur o'rganish va uning ilmiy asoslarini o'rgatish maqsadida O'zbekiston xalqaro Islom akademiyasi tashkil etildi. Akademiya dunyoviy ta'lim berishga ixtisoslashgan 
va diniy bilimlar, Qur'on talqini, Islom huquqi, diniy aqidalar va hadislar bo'yicha malakali kadrlar tayyorlash.
O'zbekistonda milliy va diniy qadriyatlarni tiklash, buyuk ajdodlarning boy ilmiy-ma'naviy merosini o'rganish va targ'ib qilish, jamiyatda diniy bag'rikenglikni mustahkamlashning o'ziga xos mexanizmlari mavjud - Islom sivilizatsiyasi markazi, Imom Buxoriy, Imom Termiziy va Imom Maturidiy nomidagi xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari faoliyati yo'lga qo'yilgan.
Diniy sohada amalga oshirilayotgan keng ko'lamli islohotlar va o'zgarishlar natijasida Buxorodagi Oliy Mir Arab madrasasi va Samarqanddagi hadisshunoslik maktabi o'z faoliyatini boshladi.

Bundan tashqari, O'zbekiston musulmonlari ma'muriyati huzurida "vaqf" xayriya jamoat jamg'armasi tashkil etildi, uning vazifalari orasida masjidlar, ziyoratgohlar va ziyoratgohlarning muqaddas joylarini, boshqa obyektlarni rekonstruksiya qilish ishlarini moliyalashtirish, moddiy-texnik bazani ta'minlash va mazkur soha xodimlariga moddiy yordam ko'rsatish bor. Jamg'arma 3 hisob raqamiga tushadigan mablag'larni tasarruf etish imkoniyatiga ega bo'ldi: xayriya, vaqf va zakot (ushr, fidya, fitr).
Qabul qilingan qonun hujjatlariga muvofiq, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi din ishlari qo'mitasi faoliyatini yanada takomillashtirish maqsadida qo'mita huzuridagi ijtimoiy maslahat organi bo'lgan konfessiyalar Kengashining yangi tarkibi tasdiqlandi. 
Bundan tashqari, din ishlari qo'mitasi tarkibida ayollar bilan ishlash bo'limi tashkil etilib, ushbu ish yo'nalishini nazorat qiluvchi rais o'rinbosari lavozimi joriy etildi. Ayollar o'rtasida ma'naviy-ma'rifiy ishlarni muvofiqlashtirish bo'yicha Respublika targ'ibot guruhi tashkil etildi.
Shu bilan birga, O'zbekistonda diniy va ma'naviy merosni saqlash, mavjud fondlarni boyitish, mahalliy va xorijiy tadqiqotchilarga tarixiy manbalar bilan ishlash uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, tarixiy-madaniy meros namunalarini har tomonlama o'rganish muhim ahamiyat kasb etmoqda. 
Bugungi kunda mamlakatda millatlararo va dinlararo totuvlikni ta'minlash maqsadida jamiyatda fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini ta'minlaydigan Qonunchilik bazasi yaratildi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida har bir insonning diniy erkinligi to'g'risidagi norma belgilangan. Din sohasidagi milliy qonunchilikni takomillashtirish va liberallashtirishga ham e'tibor qaratilmoqda. Diniy adabiyotlarni ishlab chiqarish, olib kirish va tarqatish uchun ruxsat olish tartibi soddalashtirilgan. Diniy tashkilotlarni davlat ro'yxatidan o'tkazish tartibi yanada optimallashtirilgan. 
Hozirgi vaqtda "vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risida" yangi qonun kuchga kirdi, bu mamlakat fuqarolarining vijdon va din erkinligiga konstitutsiyaviy huquqlarini to'liq ta'minlashga yordam beradi.
Hozirgi kunda O'zbekistonda 16 ta diniy konfessiyaning atigi 2330 ta diniy tashkiloti faoliyat yuritmoqda. Ulardan musulmon tashkilotlari 2139 tani tashkil etadi, bu ularning umumiy sonining 92 foizini tashkil etadi.
Shuningdek, O'zbekistonda 174 ta xristian tashkilotlari, 8 ta yahudiy jamoalari, 6 ta Bahoiy e'tiqod jamoalari, bitta krishnait jamiyati va bitta buddist ibodatxonasi hamda O'zbekistonning dinlararo Injil jamiyati faoliyat ko'rsatmoqda.
So'nggi paytlarda O'zbekistonda 91 ta diniy tashkilot ro'yxatga olingan bo'lib, ulardan 2 tasi Buxoro, Samarqand va Termiz, 71 ta masjid va 17 ta cherkovdagi oliy va bitta o'rta maxsus Islomiy ta'lim muassasasi hisoblanadi. 
Shu bilan birga, O'zbekiston milliy qonunchiligida diniy tashkilotlar soni yoki ularni ro'yxatdan o'tkazish muddatlarida hech qanday cheklovlar ko'zda tutilmagan.
Respublikada faoliyat yuritayotgan diniy tashkilotlar, boshqa jamoat tashkilotlari bilan bir qatorda, ma'naviy-ma'rifiy ishlarda faol ishtirok etib, jamiyat ma'naviyatini yuksaltirishga, yoshlarning vatanparvarlik, dinlararo va millatlararo bag'rikenglikka asoslangan qat'iy e'tiqodlarini shakllantirishga salmoqli hissa qo'shmoqda.
Shuni ta'kidlash kerakki, O'zbekistondagi diniy siyosat davlatning dunyoviy tabiati, barcha dinlarga nisbatan bag'rikenglik va tenglik tamoyillariga asoslanadi.
Respublikada Islom, xristianlik, buddizm, yahudiylik va boshqa dinlarni e'tirof etuvchi turli millat va etnik guruhlarning vakillari teng sharoitlarda faoliyat yuritadilar.
Har bir mazhab tarafdorlari o'z dinlariga erkin va erkin amal qilishlariga imkon beradigan barcha sharoitlarga ega.
Imonlilar masjidlarda, cherkovlarda, ibodatxonalarda erkin ibodat qilishadi, ro'za tutishadi va ziyorat qilishadi. Diniy tashkilotlar hududga egalik qilish, adabiyot nashr etish, diniy vazirlarini tayyorlash, muqaddas joylarga ziyorat qilish huquqiga ega.
O'zbekiston milliy qonunchiligi bilan kafolatlangan diniy erkinlik barcha fuqarolar - 138 milliy va etnik guruhlarning vakillari uchun diniy ehtiyojlarni qondirish uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratdi.
Turli konfessiyalar vakillari barcha diniy bayramlarni erkin nishonlaydilar. Shunday qilib, yildan-yilga Qurbon hayiti va Ramazon hayiti-musulmonlar orasida, Pasxa va Rojdestvo - nasroniylar, Peysaxlar, Purim va Hanukka - yahudiylar orasida, Navro'z - Baxaylar orasida, shuningdek budda va Krishnaga bag'ishlangan festivallar tobora keng miqyosda nishonlanmoqda.va boshqa yirik tadbirlar.
Imonlilar muqaddas joylarga ziyorat qilishadi: Saudiya Arabistoniga haj va Umra marosimlarini bajarish uchun musulmonlar, xristianlar-Rossiya, Gretsiya va Isroilga, yahudiylar - Isroilga.
Mustaqillik yillarida 330 mingga yaqin musulmon Saudiya Arabistoniga, shu jumladan 130 ming kishi haj va 200 ming kishi o'lsa, 2,5 mingdan ortiq nasroniy va yahudiylar Isroil, Rossiya, Turkiya, Italiya, Gruziya, Gretsiyadagi diniy ziyoratgohlarga tashrif buyurishdi.
Jamiyatning ma'naviy ehtiyojlarini qondirish uchun har yili turli yo'nalishdagi ko'plab diniy adabiyotlar nashr etiladi. O'zbekistonning diniy hayotini to'liq yoritish uchun bir qator gazeta va jurnallar, jumladan, "Islom nuri", "hayot so'zi", "hidoyat", "Sharq yuqoridan"jurnallari nashr etilmoqda.
Bugungi kunda O'zbekistonda aholini radikal ekstremistik mafkura va diniy aqidaparastlikni aks ettiruvchi buzg'unchi g'oyalarning salbiy ta'siridan himoya qilish bo'yicha tizimli asosda kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Ushbu yo'nalishdagi muhim qadam afv etish aktlarini qo'llash edi. Xususan, 2017 yildan boshlab O'zbekiston Respublikasi Prezidentining jinoyat sodir etgan shaxslarni afv etish to'g'risidagi 19 ta farmoni qabul qilindi.
Shuni ta'kidlash kerakki, so'nggi besh yil ichida O'zbekistonda fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish sohasida olib borilayotgan izchil siyosat doirasida nafaqat respublikada yashovchi fuqarolarning, balki chet ellarda og'ir hayotiy vaziyatga tushib qolgan vatandoshlarimizning ham huquqlari, erkinliklari, sha'ni va qadr-qimmatini himoya qilishga qaratilgan chora-tadbirlarga alohida e'tibor qaratilmoqda mamlakatlar.

Afsuski, yolg'on va'dalarga ishongan begona g'oyalar ta'siri ostida bo'lgan ba'zi fuqarolarimiz turli yillarda chet eldagi qurolli mojarolar zonalarida xalqaro terroristik tashkilotlar safiga qo'shilishdi. Er-xotin, gumanitar operatsiyalar doirasida qaytarilgan ba'zi ayollarning otalari qurolli to'qnashuvlarda halok bo'lishdi.
Ushbu holatni inobatga olgan holda, 2019-2021 yillarda O'zbekiston Prezidenti nomidan "mehr" nomli beshta gumanitar aksiya muvaffaqiyatli o'tkazildi, ular doirasida respublikaning 500 dan ortiq fuqarolari, asosan ayollar va bolalar yaqin Sharq va Afg'onistondagi qurolli mojarolar zonalaridan o'z vatanlariga qaytarildi.
Ularni iloji boricha tezroq reintegratsiya qilish va reabilitatsiya qilishga ko'maklashish maqsadida davlat darajasida tibbiy, psixologik, moddiy va ma'naviy yordamni o'z vaqtida taqdim etish bo'yicha chora-tadbirlar majmui amalga oshirildi. Bugungi kunga kelib, barcha vatanparvarlarga tinch hayotga moslashish va jamiyatga qo'shilish uchun zarur sharoitlar yaratildi, ta'lim va boshqa ijtimoiy dasturlarga, shu jumladan uy-joy va ish bilan ta'minlash orqali kirish huquqi berildi.
O'zbekiston hukumati xalqaro tashkilotlar va diniy soha mutaxassislari bilan konstruktiv muloqot va hamkorlikni yo'lga qo'yishga e'tibor qaratmoqda. 
BMTning inson huquqlari bo'yicha oliy komissari Zayd Raad Al-Husayn (2017 yil may) va EXHTning milliy ozchiliklar bo'yicha oliy komissari Lamberto Zanierning (2018 yil aprel) O'zbekistonga tashrifi chog'ida ishlarning hozirgi holati muhokama qilindi, mamlakatimizdagi islohotlarga yuqori baho berildi, O'zbekiston millatlararo totuvlik va diniy totuvlikni ta'minlashga alohida e'tibor qaratilayotgani qayd etildi bag'rikenglik, turli Millatlar va Millatlar vakillari o'rtasidagi do'stlikni mustahkamlash.
BMTning din va e'tiqod erkinligi bo'yicha maxsus ma'ruzachisi Ahmad shahidning O'zbekistonga tashrifi yakunida (2017 yil oktyabr) din sohasidagi chora-tadbirlar majmuini amalga oshirish to'g'risida alohida hujjat qabul qilindi.
Maxsus hujjat egasi diniy tashkilotlarni ro'yxatdan o'tkazish va amalga oshirish tartibini soddalashtirish, shuningdek, mamlakatda diniy ta'lim tizimini takomillashtirish bo'yicha erishilgan yutuqlarni qayd etdi.
BMT vakili O'zbekiston rasmiylarining YEXHT demokratik institutlari va inson huquqlari byurosi bilan o'zaro munosabatlarini olqishladi va mamlakatda diniy erkinlikni himoya qilish sohasidagi islohotlarni ilgari surishga ko'maklashishdan manfaatdor ekanini ta'kidladi.
Boshqa ma'lumotlar. 2020 yil dekabr oyida AQSh Davlat departamenti O'zbekistonni "maxsus kuzatuv ro'yxati" dan diniy erkinliklarni ta'minlash uchun chiqarib tashladi. 
Shuni ta'kidlash kerakki, 2018-yilda diniy erkinliklarni ta'minlash sohasidagi vaziyat sezilarli darajada yaxshilanganini hisobga olib, O'zbekiston "alohida xavotirli davlatlar"ro'yxatidan chiqarildi. Respublika 2006 yildan beri 12 yil davomida ushbu "qora ro'yxat"da qoldi.
O'zbekistonni "maxsus kuzatuv ro'yxati" dan chiqarib tashlash mamlakatimiz uchun ulkan yutuq va xalqaro e'tirofdir.
Umuman olganda shuni ta'kidlash kerakki, zamonaviy O'zbekistonning diniy hayotining muhim ajralib turadigan xususiyati boshqa dinlarga nisbatan bir din uchun ustunlik yoki cheklovlarni belgilashga yo'l qo'ymaslikdir.
Millatlararo totuvlik va diniy bag'rikenglikni ta'minlash maqsadida jamiyatni isloh qilishning asosiy ustuvor yo'nalishlaridan biri bu O'zbekiston Konstitutsiyasida mustahkamlangan irqi, jinsi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, dini, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat'i nazar, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, ularning qonun oldida tengligini ta'minlash va himoya qilishdir.
O'zbekiston inson huquqlari bo'yicha xalqaro shartnomalar doirasida diniy erkinliklarni ta'minlash sohasidagi xalqaro majburiyatlarini izchil va qat'iy bajaradi. 
Ma'lumki, hozirgi kunda O'zbekiston inson huquqlari bo'yicha 70 dan ortiq asosiy xalqaro hujjatlarga qo'shildi. Ushbu hujjatlarga qo'shilish O'zbekistonda inson huquqlarini himoya qilishning samarali tizimini yaratishga yordam berdi.
O'zbekistonning dinlararo muloqot va diniy bag'rikenglikni mustahkamlashga qaratilgan din sohasidagi siyosati barqarorlik va xavfsizlikning muhim omili ekanligi muhim ahamiyatga ega.
Xulosa qilib shuni ta'kidlashni istardimki, mamlakatda amalga oshirilayotgan keng ko'lamli islohotlar O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "hamma narsa inson nomi bilan, uning kelajagi uchun"tamoyilini amalga oshirishni izchil davom ettirishining yorqin tasdig'idir.
Din ishlari qo'mitasi