2017-2023 yillarda O'zbekiston tashqi savdosi 2,4 barobar oshdi

O'zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va iqtisodiyotning eksportga yo'naltirilgan tarmoqlarining raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. "O'zbekiston-2030" strategiyasi doirasida xalqaro hamkorlikni kengaytirish sohasida mamlakatimizning tashqi iqtisodiy faoliyatini takomillashtirishga alohida e'tibor qaratilmoqda.
Strategiyaning asosiy maqsadlaridan biri O'zbekistonga global va mintaqaviy iqtisodiy muammolarni yanada samarali hal etish imkonini beradigan iqtisodiyot va tashqi savdoning diversifikatsiyalangan tuzilmasini yaratishdir. Bularga bojxona to'lovlarini kamaytirish va tashqi iqtisodiy faoliyatning o'sishiga yordam beradigan tovarlarni olib kirish va olib chiqish tartib-qoidalarini soddalashtirish kiradi. 
O'zbekistonning tashqi savdo strategiyasi xalqaro maydondagi o'zgarishlarga moslasha oladigan va iqtisodiy o'sishga erishish uchun o'z resurslaridan samarali foydalana oladigan barqaror va raqobatbardosh iqtisodiyotni yaratishga qaratilgan.
2023 yilda meva va sabzavotlar, qimmatbaho metallar, to'qimachilik, mis va mis mahsulotlari va avtomobil qismlari asosan chet elga eksport qilindi. Dori-darmonlar, avtomobillar, avtomobil qismlari, neft, bug'doy va smartfonlar eng ko'p import qilinadigan mahsulotlar qatoriga kiradi.
2017-2023 yillarda tashqi iqtisodiy faoliyat dinamikasini batafsil o'rganish uchun respublikaning tovar aylanmasida eng katta ulushga ega bo'lgan beshta yetakchi savdo hamkori mamlakatlar bilan tashqi savdoning yillik hajmi tahlil qilindi. 
Tashqi savdo dinamikasi
So'nggi yillarda O'zbekiston tashqi savdosi barqaror rivojlanishga intilmoqda. 2023 yilda 2017 yilga nisbatan mamlakat eksporti deyarli 2 barobar, import 3 barobar, umumiy tashqi savdo esa 2,4 barobar oshdi. 
Mamlakatning tashqi savdo siyosatidagi erkinlik darajasini savdoga bog'liqlik indeksida yoki mamlakatning tashqi savdo ko'rsatkichlarining YaIMga nisbati sifatida hisoblanadigan ochiqlik indeksida ko'rish mumkin. Mamlakatimiz uchun bu ko'rsatkich 2017 yilda 43 foizni, 2023 yilda esa 69 foizga yetdi. 
Tarmoqlarda eksportning o'sishi
Eksport dinamikasidan ko'rinib turibdiki, 2019 yildan beri amalga oshirilayotgan keng ko'lamli islohotlar o'z natijalarini bermoqda. Davlat tomonidan ajratiladigan subsidiyalar, "bir darcha" ga integratsiyalashgan bojxona tizimlari, eksportchilarni bojxona to'lovlaridan ozod qilish, transport xarajatlarini qoplash va boshqa ko'plab eksport imtiyozlari mamlakat tashqi savdo dinamikasida o'z natijalarini ko'rsatmoqda. 
So'nggi 6 yil ichida (2017-2023-yillar) O'zbekistonning eksport ko'rsatkichlari 98 foizga oshdi. Tayyor mahsulotlar ulushining o'sishi kuzatildi. Bu shuni ko'rsatadiki, O'zbekiston eksporti xomashyo savdosi tufayli tobora yuqori texnologiyali mahsulotlarni eksport qilishga muvaffaq bo'lmoqda. 
Xususan, ichki yonish dvigatellari (1,3%), avtomobillarning ehtiyot qismlari (1,2%), avtomobil kuzovlari (0,74%), sovutish uskunalari (0,68%) va boshqalar. bundan tashqari, O'zbekiston boshqa mamlakatlarga nisbatan sof paxta iplari (172%), ipak matolari (85%), molibden (79%), bug'doy uni (65%) va uzum mahsulotlari (39%).
2023 yilda eng ko'p eksport qilingan tovarlar qimmatbaho metallar ($8,15 mlrd), to'qimachilik mahsulotlari ($1,19 mlrd), neft va gaz ($529 mln), bug'doy uni ($414 mln), meva va sabzavotlar bo'ldi.
Eksportning yangi yo'nalishlari
2017-2023 yillarda yangi eksport mahsulotlari ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi. Ular orasida O'zbekiston 2017 yilda eksport qilmagan, ammo 2023 yilda kimyoviy tahlil asboblari ($2,5 mln), rang beruvchi moddalar ($6,9 mln), qishloq xo'jaligi uskunalari ($24,68 mln), hisob-kitob uskunalari ($8,9 mln), shinalar ($8,9 mln) kabi tovarlarni eksport qilishdan katta foyda ko'rgan mahsulotlar ham bor.7,8 million dollar) va boshqalar. 
O'zbekiston tovar aylanmasi 2023 yilda 23,8 foizga o'sib, 62,6 milliard dollarni tashkil etdi. savdo taqchilligi rekord darajaga yetdi - 13,7 milliard dollar.
Statistika agentligi ma'lumotlariga ko'ra, 2023 yilda O'zbekiston tashqi savdo aylanmasi o'tgan yilga nisbatan 12 milliard dollarga yoki 23,8 foizga o'sib, 62,57 milliard dollarni tashkil etdi.
Meva-sabzavot mahsulotlari eksportining asosiy bozorlari Rossiya (37%), Pokiston (16,7%), Xitoy (12,3%) va Qozog'iston (10,3%) bo'ldi.
"2020-2023 yillarda eksport faoliyatini yanada qo'llab-quvvatlash chora-tadbirlari to'g'risida" gi qarorning amalga oshirilishi natijasida 68 ta guruhlangan tovarlarning umumiy eksporti 1,5 barobar oshdi.
Eksport imkoniyatlari
Korrelyatsiya indeksi orqali kelajakda davlat qaysi mahsulotlarni samarali eksport qilishi mumkinligini tahlil qilish mumkin. Ushbu indeksga ko'ra, O'zbekiston xrom rudalari (0,23%), dukkakli ekinlar (0,22%), ziravorlar (0,22%) va to'qilmagan ayollar kostyumlari (0,22%) kabi tovarlar va mahsulotlar bo'yicha yuqori eksport salohiyatiga ega.
Iqtisodiy murakkablik atlasining ma'lumotlariga ko'ra, O'zbekiston o'z eksportini 50 ta pozitsiyaga nisbatan osonlik bilan diversifikatsiya qilishi mumkin. Tashkiliy ishlar va eksport uzoqroq vaqtni talab qilsa-da, yuqori rentabellikga ega mahsulotlar ro'yxatiga avtomobil qismlari, radio uzatgichlar, nasos kompressorlari, harakatni boshqarish vositalari, traktorlar, to'qimachilik, tibbiy, veterinariya va stomatologik mebellar va boshqalar kiradi.
Import
Mamlakatda eksport o'sishi bilan importga bo'lgan talabning o'sishi tabiiy hodisadir. 6 yil ichida import 172% ga oshgan bo'lsa-da, bu ko'rsatkich qo'shilgan qiymat va qayta eksport qilingan tovarlarni ham o'z ichiga oladi. Shu sababli, davlatning ichki talabini qondiradigan import ulushiga e'tibor berish muhimdir.
2022 yilda bu ko'rsatkich 30% ga etdi, ya'ni iste'mol qilinadigan tovarlarning deyarli uchdan bir qismi import qilindi.
Ushbu xorijiy mahsulotlar oqimi bozorga sezilarli ta'sir ko'rsatdi va ijobiy va salbiy oqibatlarga olib keldi. Bir tomondan, raqobatning kuchayishi tufayli iste'molchilar uchun narxlar pasayib ketdi va bozorda mavjud bo'lgan mahsulotlar assortimenti ham kengaydi. Boshqa tomondan, bu mahalliy ishlab chiqaruvchilarni sifat va raqobatbardoshlikni oshirishga undaydi. 
Ushbu xilma-xil tovarlar mamlakatning transport, infratuzilma va energetika resurslariga bo'lgan talabining ortib borayotganidan dalolat beradi. 
Shunisi e'tiborga loyiqki, yengil avtomobillarning katta importi iste'mol xarajatlarining o'sishi va xorijiy brendlarga talabning ortib borayotganidan dalolat beradi. Shu bilan birga, aviatsiya uskunalariga bo'lgan talab mahalliy aviakompaniyalar faoliyatining rivojlanishidan dalolat beradi.
Asosiy savdo sheriklari
Ushbu davrda O'zbekiston va Xitoy o'rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi sezilarli darajada o'sib, Xitoyni mamlakatning eng yirik savdo sherigiga aylantirdi. Bundan oldin, 2021-2022 yillarda Rossiya yetakchi savdo hamkori bo'lgan. 2023 yil holatiga ko'ra, Rossiya O'zbekistonning ikkinchi yirik savdo hamkori bo'lib qolmoqda. Ushbu mamlakatlar Qozog'iston, Turkiya va Koreya Respublikasi bilan birgalikda O'zbekistonning 5 ta eng yirik savdo sheriklari hisoblanadi.
O'zbekiston sanoat mahsulotlarini yetkazib berish bo'yicha xizmatlarning asosiy hajmi 2023 yilda Rossiya ($2,17 mlrd, ulushi 34,3%) va Xitoy ($1,95 mlrd, 30,9%), shuningdek Qozog'iston ($715,2 mln, 11,3%), Turkiya ($353,6 mln, 5,6%) va Janubiy Koreya ($209,6 mln, 3,3%).
2023-yilda O'zbekiston Avstraliya, yangi Zelandiya, Singapur, Kolumbiya, Indoneziya kabi 10 dan ortiq yangi bozorlarga chiqdi va mahalliy mahsulotlar eksport qilinadigan mamlakatlar soni 85 taga yetdi.
2024-yil boshidan buyon Buyuk Britaniya, Hindiston, Kanada, AQSh, Tailand, Avstraliya kabi mamlakatlarda O'zbekistonda yetishtirilgan meva va sabzavotlar hamda ulardan turli siroplar va sharbatlarga talab yuqori bo'ldi.
Eksport bilan shug'ullanuvchi subyektlar qatoriga 2 mingta yangi korxona qo'shildi, eksport geografiyasi 42 ta davlatga kengaytirildi, birinchi marta 59 turdagi mahsulot eksport qilindi.

Xulosa
O'zbekistonda amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar kelgusi ikki-uch yil ichida tayyor mahsulot eksportini ikki baravar oshirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi.
Xususan, Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo'lishga qaratilgan sa'y-harakatlar 164 mamlakat bilan adolatli savdo tizimini yo'lga qo'yish va barqaror bozorlarni yaratish imkonini beradi. JST kelishuvlari asosida milliy qonunchilikni uyg'unlashtirish, tartib va standartlarni xalqaro talablarga muvofiqlashtirish bo'yicha ishlar olib borilmoqda.
Bundan tashqari, O'zbekistonning GSP+ Yevropa Ittifoqidagi ishtiroki mamlakatga qo'shimcha savdo-iqtisodiy imkoniyatlar yaratdi. O'zbekiston uchun Yevropa mamlakatlariga yetkazib beriladigan mahsulotlarga bir qator tariflar bekor qilindi. Bu O'zbekiston eksportining yanada o'sishiga olib keladi. Evropada mashinasozlik, avtomobillar, yuqori texnologiyali mahsulotlar va tibbiy asbob-uskunalar ishlab chiqarishning kutilayotgan lokalizatsiyasi turli xil elektron komponentlar va metall qismlarga talabni oshiradi.
Shu bilan birga, mamlakat o'z yutuqlarini yanada kuchaytirishi va operatsion xarajatlarni kamaytirish orqali elektron mahsulotlar va kichik tarkibiy qismlarni ishlab chiqarishni kengaytirishi mumkin.
Bundan tashqari, Yevropaning "yashil" iqtisodiyotga o'tishi va metall yetkazib berishni diversifikatsiya qilish zarurati O'zbekistondan metall mahsulotlari eksportini yanada oshirishi mumkin.
Eksportga yo'naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqarish mamlakatning rivojlanish nuqtalaridan biridir. Bu O'zbekiston iqtisodiyoti tarmoqlari va mintaqalarining eksport salohiyatini oshirish va ulardan samarali foydalanish, investitsiyalarni, birinchi navbatda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish va o'zlashtirishga alohida e'tibor qaratish, ishlab chiqarishni mahalliylashtirish ko'lamini kengaytirish orqali amalga oshiriladi.
Abdurashid Bozorov,
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi