"Sohada konstitutsiyaviy islohotlarning ustuvor yo'nalishlari inson huquqlari va inson o'lchovlarini himoya qilish"

Dunyoning ko'p qismidagi davlatlar Konstitutsiyani muntazam ravishda o'zgartiradilar va ba'zi hollarda butunlay yangi konstitutsiyalarni tayyorlaydilar. Bu turli xil siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy yoki boshqa sabablarga bog'liq bo'lishi mumkin.  

Nima bo'lishidan qat'iy nazar, har qanday konstitutsiyaviy islohotning asosiy elementlaridan biri inson huquqlari va asosiy erkinliklarini rag'batlantirish, hurmat qilish va himoya qilishdir.
Birlashgan Millatlar tashkilotining ta'kidlashicha, " Konstitutsiyani ishlab chiqish suveren milliy jarayondir va muvaffaqiyatni ta'minlash uchun bu jarayonni davlatlar o'zlari boshqarishi va amalga oshirishi kerak.  
Konstitutsiyaviy model yoki jarayonning "bitta shabloni" mavjud emas va milliy mualliflik davlat tuzilmalari, siyosiy partiyalar, fuqarolik jamiyati va keng jamoatchilikning ishtirokini o'z ichiga olishi kerak".
Konstitutsiyani ishlab chiqish jarayonida keng ishtirok etish zarurati fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Paktning 25-moddasida ham qayd etilgan. Shuning uchun Konstitutsiya, agar u aholining ishtiroki natijasi bo'lsa, siyosiy va huquqiy qonuniylikning eng yuqori darajasiga ega.
Takliflarni tayyorlash jarayoni (60 mingdan ortiq), Konstitutsiyaviy komissiya ishi, shuningdek, Konstitutsiyaviy qonun loyihasining umumxalq muhokamasi bu jarayonda jamoatchilik, fuqarolik jamiyati institutlarining keng ishtirok etishining muhimligini aniq ko'rsatib turibdi.
O'zbekistonning konstitutsiyaviy islohoti "inson sha'ni va qadr-qimmati yo'lida"ustuvor tamoyilini amalga oshirishga qaratilgan. Bundan tashqari, inson qadr – qimmati-fuqarolarning tinch va xavfsiz hayoti, fundamental huquq va erkinliklarini ta'minlash, munosib turmush sharoiti va zamonaviy infratuzilmani bosqichma-bosqich yaratish, malakali tibbiy xizmat, sifatli ta'lim, ijtimoiy himoya va mamlakatimizning har bir fuqarosi uchun sog'lom ekologik muhit. 
Inson huquqlari va inson huquqlarini himoya qilish sohasidagi konstitutsiyaviy islohotlarning quyidagi ustuvor yo'nalishlari belgilandi: 
birinchisi, ilgari mavjud bo'lgan "davlat – jamiyat – inson" paradigmasining yangi: "inson – jamiyat – davlat" ga o'zgarishi, uni konstitutsiyaviy qonun va konstitutsiyaviy amaliyotda birlashtirish;
ikkinchisi – fuqarolik jamiyati institutlarining roli va maqomini, "jamiyat-islohot tashabbuskori"tamoyilini konstitutsiyaviy mustahkamlash;
uchinchisi-inson huquqlarini himoya qilishning amaldagi tizimi samaradorligini oshirish, nogironligi bo'lgan shaxslar, ayollar, bolalar, yoshlar huquqlarini ishonchli himoya qilish.
O'zbekiston inson huquqlari sohasida faoliyat yuritayotgan to'qqizta yirik xalqaro shartnomalardan ettitasini, ya'ni irqiy kamsitishning barcha shakllarini tugatish to'g'risidagi xalqaro konventsiyani, fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro pakt, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to'g'risidagi xalqaro pakt, inson huquqlari bo'yicha kamsitishning barcha shakllarini bartaraf etish to'g'risidagi Konventsiyani ratifikatsiya qildi va shu bilan ayollar, qiynoq va boshqa shafqatsiz, g'ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala va jazo turlariga qarshi Konventsiya, Bola huquqlari to'g'risidagi Konventsiya va nogironlar huquqlari to'g'risidagi Konventsiya. 
Ushbu hujjatlarning barchasi Konstitutsiyaviy qonun loyihasini takomillashtirish va tayyorlash uchun asos bo'lib xizmat qildi. 
Bundan tashqari, YeXHTga a'zo davlat sifatida O'zbekiston YeXHTning inson o'lchovi sohasidagi asosiy majburiyatlarini, shu jumladan, plyuralistik demokratiya, qonun ustuvorligi va demokratik institutlar sohasidagi majburiyatlarni bajarishga va'da berdi; sud hokimiyatining mustaqilligi; mustaqil milliy inson huquqlari institutlari; xalqaro majburiyatlarni bajarish; o'zboshimchalik bilan hibsga olish yoki hibsga olinishdan himoya qilish; qiynoq va boshqa shafqatsiz, g'ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala va jazo turlari; adolatli sudlov huquqi va samarali vositalar; bag'rikenglik va kamsitishning yo'qligi; gender tengligi va boshqa sohalar.  
Avvalo shuni ta'kidlash kerakki, Konstitutsiyaviy qonun loyihasi amaldagi Konstitutsiyada mavjud bo'lmagan bir qator yangi ijobiy o'zgarishlarni o'z ichiga oladi. 
Umuman olganda, qonun loyihasida 64 ta maqola va 6 ta yangi maqola, shu jumladan 28 ta maqola va 6 ta yangi maqola inson huquqlari va inson o'lchoviga oid o'zgarishlar ko'zda tutilgan bo'lsa-da. 
Konstitutsiyaviy darajada birinchi marta xalqaro huquq printsipi – inson huquqlari va erkinliklarini hurmat qilish (17-modda) belgilanadi. 
Amaldagi Konstitutsiyaning II qismida bir nechta yangi qoidalar qo'shilgan inson huquqlari va asosiy erkinliklar ro'yxati mavjud.
Taklif etilayotgan loyiha inson va fuqaroning huquq va erkinliklari kafolatlarini sezilarli darajada oshirdi:
1. O'zbekiston Respublikasida o'lim jazosi taqiqlanadi (24-modda), shu bilan fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro paktga ikkinchi ixtiyoriy protokol qoidalari amalga oshiriladi;
2. Konstitutsiyaviy darajada "Xabeas korpus" instituti kafolatlanadi, ya'ni hibsga olish, hibsga olish va qamoqqa olish yoki boshqa erkinlikni cheklash faqat sud qarori bilan amalga oshiriladi, sud qaroridan oldin shaxs 48 soatdan ortiq muddatga hibsga olinishi mumkin emas (25-modda);
3. Aybsizlik prezumptsiyasi konstitutsiyaviy printsipga aylanadi, ya'ni aybdorlikning barcha shubhalari, agar ularni bartaraf etish imkoniyati tugab qolsa, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi foydasiga hal qilinishi kerak. Shuningdek, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining foydasiga, qonunni qo'llashda yuzaga keladigan shubhalar ham hal qilinishi kerak(26-modda);
4. "Miranda qoidalari" konstitutsiyaviy maqomga ega (26-modda), xususan:
- ushlangan shaxsga tushunarli tilda tushuntirish huquqi va uni ushlab turish asoslari tushuntirilishi kerak; 
- gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o'zining aybsizligini isbotlashi shart emas va istalgan vaqtda sukut saqlash huquqidan foydalanishi mumkin;
5. Har bir shaxs davlat organlari yoki ularning mansabdor shaxslarining noqonuniy xatti-harakatlari yoki harakatsizligi oqibatida etkazilgan zararni qoplash huquqiga ega (26-1-modda);
6. Yangi huquq kafolatlanadi, xususan, har bir kishi Butunjahon Internet axborot tarmog'iga kirish va undan erkin foydalanish huquqiga ega, davlat shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilishni kafolatlaydi (29-modda);
7. Birinchi marta ekologik huquqlar belgilanadi, ularning har biri sog'lom va qulay atrof-muhit, uning holati to'g'risida ishonchli ma'lumot olish va atrof-muhit buzilishi natijasida uning sog'lig'i yoki mulkiga etkazilgan zararni qoplash huquqiga ega (40-1-modda).
Konstitutsiyaning 27-moddasida shaxsiy va oilaviy hayotni himoya qilish huquqining tor ta'rifi mavjud, chunki bu huquq "shaxsiy va oilaviy sir" bilan cheklangan va "uy"daxlsizligini tor talqin qilish.  
Taklif etilayotgan o'zgarishlar "shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish huquqi" bilan to'ldiriladi, shuningdek "har bir kishi uyning daxlsizligi huquqiga ega. Uydan mahrum etishga yo'l qo'yilmaydi, aks holda sud qarori bilan. 
Bundan tashqari, Konstitutsiyaning 28-moddasida O'zbekiston hududida harakatlanish va yashash erkinligi huquqi ko'zda tutilgan.  Loyiha mamlakat tashqarisiga chiqish huquqini, shuningdek, o'z mamlakatiga to'siqsiz qaytib kelish huquqini mustahkamlashni taklif qiladi. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Paktning 2 va 4-moddalari va YXHTning 12-sonli vena hujjati.
Konstitutsiyaviy qonun loyihasida BMTning bola huquqlari to'g'risidagi Konventsiyasi "bolalarning eng yaxshi manfaatlari har doim ularning barcha qarorlarida hisobga olinishi kerak"tamoyili mustahkamlangan. Shundan kelib chiqqan holda, Konstitutsiyaning 37, 64 va 65-moddalari. 
Konstitutsiyaviy darajada BMTning barqaror rivojlanish maqsadlari printsipi "hech kimni ortda qoldirmaslik", xususan, davlat nogironligi bo'lgan shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini ro'yobga chiqarish uchun teng sharoit yaratadi (39-modda). 
Shunday qilib, ko'plab yangiliklarda xalqaro majburiyatlarni amalga oshirishga qaratilgan o'zgarishlar, xalqaro organlar (BMT, YEXHT maxsus plitalari) tavsiyalari va ayrim qonunlarda belgilangan normalarning konstitutsiyaviy maqomiga ko'tarish ko'zda tutilgan. 
Shuni ta'kidlashni istardimki, o'zgarishlar ochiq va erkin jamoatchilik muhokamasidan so'ng ishlab chiqilgan bo'lib, u keng jamoatchilik ishtiroki va mazmunli muhokamalarni ta'minladi.
O'zbekistonda konstitutsiyaviy takliflarni ishlab chiqish demokratik jarayonining asosiy talablari shaffoflik, ochiqlik va inklyuzivlik, shuningdek keng jamoatchilik muhokamasi hisoblanadi.
Ushbu talablarga rioya qilish, konstitutsiyaviy islohotlar jamiyat tomonidan umuman ijobiy qabul qilinayotganini va butun O'zbekiston xalqining irodasini ifoda etayotganini ta'kidlashimizga imkon beradi.

Mirzatillo Tillabayev 
Direktorning birinchi o'rinbosari 
O'zbekiston Respublikasi milliy markazi 
inson huquqlari bo'yicha, yuridik fanlar doktori