O'zbekistonning yangilangan saylov tizimi vakillik demokratiyasini yanada rivojlantirishning asosiy omili hisoblanadi

---

Mustaqil rivojlanish yillarida O'zbekiston yashirin ovoz berishda umumbashariy, teng va to'g'ridan-to'g'ri saylov huquqi tamoyillariga qat'iy amal qilib, o'z saylov qonunchiligiga xalqaro saylov standartlarini izchil tatbiq etdi.

2017 yilda O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev parlamentning birinchi murojaatida amaldagi saylov qonunchiligi uni uyg'unlashtirmasligini aytib, xalqaro me'yor va standartlarga javob beradigan saylov kodeksini ishlab chiqish va qabul qilishni taklif qildi. Shu munosabat bilan 2019 yilda O'zbekiston Respublikasining saylov kodeksi qabul qilindi, unda saylov kampaniyasini tashkil etish va o'tkazish bo'yicha 30 dan ortiq yangi demokratik normalar mavjud. Kodeksning qabul qilinishi mamlakatimizda vakillik demokratiyasini yanada rivojlantirishning yangi bosqichini boshladi.

Saylov kodeksi qabul qilinganidan keyin 2019 yilda "yangi O'zbekiston – yangi saylovlar" shiori ostida bo'lib o'tgan parlament saylovlari, so'ngra ikki marta bo'lib o'tgan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi saylov qonunchiligining hayotiyligini ko'rsatdi, chunki saylov kodeksining barcha normalari izchil va mantiqiy ravishda tuzilgan, shuningdek o'zaro bog'liq bo'lib, saylov kampaniyasini to'g'ri tashkil etishga imkon berdi, bu xalqaro tashkilotlar tomonidan alohida ta'kidlandi kuzatuvchi sifatida ishtirok etgan.

Shu bilan birga, saylov o'tkazish sharoitida davlat va jamoat boshqaruvini demokratlashtirish hali ham jadal rivojlanayotgan jarayondir.

Shuning uchun O'zbekiston Prezidenti tashabbusi bilan saylov kodeksiga majoritar-proporsional asosda tashkil etilgan O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining deputatlar korpusini shakllantirishni nazarda tutuvchi tegishli o'zgartish va qo'shimchalar kiritildi.

 Mojaritar – proportsional tizim (aralash tizim)

Aralash saylov tizimi-bu vakillik organlarini shakllantirish tizimi bo'lib, unda deputatlarning bir qismi shaxsiy asosda mozaritar bir mandatli okruglar bo'yicha, boshqa qismi esa proporsional vakillik prinsipi bo'yicha partiya asosida saylanadi.

E'tibor bering, mamlakatimizda mozaritar saylov tizimi bo 'yicha saylov kampaniyasini o' tkazish tajribasi mavjud, chunki bunday tizim bo 'yicha Qonunchilik palatasi deputatlari hududiy bir mandatli saylov okruglari bo 'yicha ko' p partiyaviy asosda saylanadi.

Shunday qilib, O'zbekiston Oliy Majlisining amaldagi Qonunchilik palatasi 5 yil muddatga saylanadigan 150 nafar deputatdan iborat.

Saylov kodeksiga kiritilgan yangiliklarga ko'ra, endi yarmi, ya'ni 75 deputat bir mandatli saylov okruglari bo'yicha saylanadi, qolgan 75 deputat esa partiya ro'yxati asosida yagona saylov okrugi bo'yicha siyosiy partiyalar uchun berilgan ovozlar soniga mutanosibdir.

Shu bilan birga, bir mandatli saylov okruglari va mahalliy Kengashlar bo'yicha Qonunchilik palatasi deputatligiga saylanish uchun nomzod tomonidan eng ko'p ovoz olish talab etiladi. Ushbu yangi protsedura qayta ovoz berishdan qochadi.

Shunday qilib, mutanosib saylov tizimiga ko'ra, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar partiya ro'yxatiga kamida 75 va 100 kishidan ko'p bo'lmagan miqdorda kiritiladi.

Partiya ro'yxatiga kiritilgan nomzodlar o'z saylov okrugiga ega emaslar, chunki O'zbekistonning butun territoriyasi yagona saylov okrugi hisoblanadi. Aralash saylov tizimining umumiy xususiyati shundaki, bir mandatli saylov okruglari bo'yicha deputatlikka ko'rsatilgan va partiya ro'yxatiga kiritilgan nomzodlar ham siyosiy partiyaning oliy forumida (qurultay, Sejd, Kongress va boshqalar) tasdiqlanadi.

Saylov kodeksiga kiritilgan yangiliklarga ko'ra, partiya ro'yxati bo'yicha Qonunchilik palatasiga o'tish uchun siyosiy partiyalar saylovda ishtirok etgan saylovchilarning yetti yoki undan ortiq foiz ovozini olishlari kerak. Aynan shu "saylov" chegarasi " partiyalarni faol siyosiy faoliyatga undaydi. Shu bilan birga, barcha siyosiy partiyalar 7 foizlik chegarani bosib o'tishlari mumkinligiga to'liq kafolat yo'q. Bunday holda, saylov kodeksida, agar bitta saylov okrugi bo'yicha Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etgan siyosiy partiyalarning hech biri saylovda ishtirok etgan saylovchilarning etti foizidan ko'prog'ini to'plamagan bo'lsa, unda saylovlar muvaffaqiyatsiz deb topilgan.

Shuni ta'kidlash kerakki, bir mandatli saylov okruglari bo'yicha saylov byulletenining matni bir xil bo'lib qoldi. Ya'ni, saylov byulleteniga alifbo tartibida nomzodning familiyasi, ismi, otasining ismi, tug'ilgan yili va uni nomzod qilib ko'rsatgan siyosiy partiya ko'rsatilgan holda kiritiladi. Qonunchilik palatasi deputatlari saylovida yagona saylov okrugi bo 'yicha saylov byulleteniga kelsak, bunday byulleten matniga ularda ishtirok etayotgan siyosiy partiyalarning nomi, ramzlari ular saylovda ishtirok etishga qo' yilgan tartibga muvofiq ketma-ket kiritiladi.

Davlat va jamoat boshqaruvini demokratlashtirish jarayoni siyosiy partiyalarning nafaqat ijtimoiy-siyosiy islohotlarni amalga oshirishda, balki birinchi navbatda saylov kampaniyasida ishtirok etishini o'z ichiga oladi. Faqat davlat tomonidan o'tkaziladigan demokratik saylovlarda ishtirok etish orqali siyosiy partiya davlat hokimiyati organlarini shakllantirishda jamiyatning ma'lum bir qismining siyosiy irodasini amalga oshirishga qodir va o'z vakillari orqali davlat va jamoat ishlarini boshqarishda ishtirok etadi. 

Shu munosabat bilan yangilangan saylov tizimi siyosiy partiyalarning saylov jarayonida faol ishtirok etishiga qaratilgan demokratik tartiblarni mustahkamlaydi. Bunday ishtirok etish siyosiy partiyalarga saylov kampaniyasi davomida o'z nomzodlari orqali o'z partiyasining asosiy mafkurasini saylovchilarga etkazish imkonini beradi. Saylovlar partiyalararo raqobatni kuchaytiradi va uni huquqiy sohaga kiritadi, bu esa saylov qonunchiligida amalga oshiriladi.  Aynan partiya ro'yxatini shakllantirish va ushbu ro'yxatni Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro'yxatdan o'tkazish siyosiy partiyani partiyalararo raqobatga faol jalb qilishga imkon beradi.

O 'zbekiston Respublikasi saylov kodeksiga muvofiq partiya ro' yxati Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro 'yxatdan o' tkaziladi, unda nomzodlar jismoniy shaxsining familiyasi, ismi, otasining ismi, tug'ilgan sanasi, kasbi, lavozimi (kasbi), ish va yashash joyi, partiyaga mansubligi, shaxsiy identifikatsiya raqamlari ko ' rsatiladi. Partiya ro'yxati ro'yxatdan o'tkazilgandan so'ng, ushbu ro'yxatga kiritilgan partiyalar, shuningdek, bir mandatli saylov okruglari bo'yicha deputatlikka nomzodlar deputatlikka nomzod maqomiga ega bo'ladilar va ularga guvohnoma beriladi.

Ro'yxatdan o'tgan barcha nomzodlar, saylovda ishtirok etayotgan siyosiy partiyalar teng huquqlarga ega. Masalan, siyosiy partiyalar tashviqotning barcha turlari, shakllari va usullaridan foydalanish huquqiga ega.

Mozaritar-proporsional tizimning asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, u partiya ro'yxati asosida tuzilgan va tark etilganlar o'rniga Qonunchilik palatasi deputatlari o'rinlarini to'ldirishning moslashuvchan mexanizmlarini nazarda tutadi.

Mozaritar saylov tizimiga ko'ra, Agar Qonunchilik palatasida bir mandatli saylov okrugi bo'yicha saylangan deputatning o'rni bo'shatilgan bo'lsa, unda bo'sh joyni to'ldirish uchun saylovlar o'tkazilishi kerak, bu esa ma'lum moliyaviy resurslarni talab qiladi.

Proporsional saylov tizimida vaziyat boshqacha, unga ko'ra, Agar bo'sh joy bo'lsa, Qonunchilik palatasiga partiya ro'yxati bo'yicha o'tgan deputat Markaziy saylov komissiyasi deputatlik o'rni bo'shatilgandan keyin besh kun ichida partiyaning tegishli ro'yxatidagi tartib raqamiga muvofiq mandat olmagan birinchi nomzodga deputat sifatida ro'yxatdan o'tganligi to'g'risida xabarnoma yuboradi.

Shunday qilib, mutanosib saylov tizimining asosiy xususiyati shundaki, birinchidan, mamlakat hududi yagona saylov okrugi, ikkinchidan, siyosiy partiyalar nomzodlar ro'yxatini taqdim etadilar, uchinchidan, saylovchilar partiya ro'yxatiga ovoz berishadi, to'rtinchidan, partiya vakillik organlaridagi o'rinlar sonini unga berilgan ovozlar soniga mutanosib ravishda oladi va nihoyat, beshinchidan, saylov chegarasiga ega bo'lish.

Yuqorida aytib o'tilganlarga muvofiq, bir-birini to'ldiruvchi mojaritar-mutanosib (aralash) tizim saylovchiga bir vaqtning o'zida g'oyalari uning ehtiyojlariga javob beradigan partiyaga o'z ovozini berishga, shuningdek, Qonunchilik palatasida saylovchilar manfaatlarini ifoda etadigan nomzodni bir mandatli okrugda qo'llab-quvvatlashga imkon beradi.

Shuhrat Bafayev,

o 'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining demokratik institutlar, nodavlat tashkilotlar va fuqarolarning o 'zini o' zi boshqarish organlari qo ' mitasi raisi