O‘zbek ipagi tobora ommalashib bormoqda

---

Hozirgi jadal islohotlar davri oldimizga yangi vazifalarni qo‘ymoqda. Shu ma’noda aholi turmush darajasini yuksaltirish, qashshoqlikni kamaytirish, doimiy ish o‘rinlari yaratish oliy maqsadlardir. Masalan, ipakchilik sohasida ham katta e’tibor va yangicha yondashuvlar tufayli yuqori samaradorlik ta’minlanmoqda. So‘nggi to‘rt-besh yil davomida davlatimiz rahbarining mazkur sohaga oid qator farmon va qarorlari qabul qilinib, ular hayotga izchil tatbiq etilmoqda. Natijada o‘zbek ipakchiligining shuhrati butun dunyoga tarqaldi.

Biroq jahon bozori kon’yunkturasi juda tez o‘zgarmoqda, iste’molchilar talablari ortib bormoqda, tashqi bozorlarda O‘zbekiston mahsulotlariga talab ortib bormoqda. Binobarin, ipakchilikni rivojlantirish chora-tadbirlarini izchil amalga oshirish talab etiladi. Bunda Prezidentimizning 2017-yil 29-martdagi qaroriga muvofiq “O‘zbekipaksanoat” uyushmasi tashkil etilgani katta ahamiyatga ega. Hujjatda ipakchilik sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarni yanada chuqurlashtirish bo‘yicha ustuvor vazifalar belgilab olindi: em-xashak bazasini jadal rivojlantirishga qaratilgan yagona tashkiliy-texnologik zanjirni yaratish, pilla yetishtirish va yig‘ib olish jarayonlarini takomillashtirish, ishlab chiqarishning samarali usullarini joriy etish va joriy etish. mahsulotlarni chuqur qayta ishlash, tayyor ipak mahsulotlari ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, tarmoqning eksport salohiyatini oshirish, investisiyalarni jalb etish.

Yiliga to'rtta hosil

Yiliga to'rt marta hosil olish mumkin bo'ldi. Shu tufayli o‘tgan yilning o‘zida umumiy qiymati 117,4 million dollarlik 101 ta investitsiya loyihasi amalga oshirildi. 2021-yilda sohada 862 mingdan ortiq kishi mehnat qildi. Joriy yilda bu ko‘rsatkichni 1 million 130 ming nafardan oshishini ta’minlash bo‘yicha aniq chora-tadbirlar belgilandi.

Barcha kasanachilar bilan shartnomalar tuzilgan. Uchinchi va to‘rtinchi mavsumda pilla yetishtirish ko‘rsatkichini 27 ming tonnaga yetkazish, 96 million dollarlik mahsulot eksport qilish rejalashtirilgan. 2022-yilda 115 ta loyiha doirasida 132 million dollarlik xorijiy investitsiyalar o‘zlashtiriladi. Respublika tovar-xom ashyo birjasida “O‘zbekipaksanoat” tizimidagi korxonalar mahsulotlarini sotish uchun maxsus maydoncha ishga tushirildi.

Eski pilla yetishtirish korxonalari o‘rnida zamonaviy pillachilik klasterlari tashkil etilib, qisqa vaqt ichida ularning soni 74 taga yetdi. 2017-yilda atigi 19 ta shunday korxona mavjud bo‘lib, ular o‘z quvvatining 30 foizi bilan ishladi. Endilikda eski, bir paytlar tashlandiq binolar nol qiymatda tadbirkorlarga topshirildi. Natijada qayta ta’mirlangan binolarda faoliyat yo‘lga qo‘yildi, yuzlab ish o‘rinlari yaratildi. Ipak yetishtiruvchilar mashaqqatli mehnati uchun yaxshi mukofot oladilar. Pilla yetishtiruvchilarga qayta ishlash korxonalari bilan kelishilgan holda har bir kilogramm hosil uchun 24 ming 700 so‘mdan to‘lanadi. Masalan, ikki quti grena parvarishlagan pillachi oyiga 2 million 800 ming so‘m oladi. Subsidiyalar ajratilgani evaziga uning daromadi 3,4 million so‘mni tashkil etmoqda. 2022-yilda yetishtiriladigan pilla uchun Davlat byudjetidan 120 milliard so‘m subsidiyalar ajratiladi. Pilla narxining 10 foizga oshishi natijasida tarmoq korxonalari ipakchilarga qo‘shimcha ravishda 54 milliard so‘m to‘lash imkoniyatiga ega bo‘ladi.

Yana bir muhim jihati shundaki, ipakchilarning qisqa muddatli mehnati tegishli tartibda rasmiylashtirilib, kelajakda pensiya hisoblash uchun zarur bo‘lgan ish stajining uzluksizligi ta’minlanadi.

Eksport geografiyasi kengaymoqda

Besh yilda 2 million 190 ming quti don yetishtirish rejalashtirilgan: 2022-yilda 320 ming, 2023-yilda 380 ming, 2024-yilda 460 ming, 2025-yilda 500 ming, 530 ming quti don yetishtirish rejalashtirilgan. Ipak qurti genofondini kengaytirish maqsadida Ipakchilik ilmiy tadqiqot institutiga iqlim sharoiti turli mamlakatlardan 120 dan ortiq turdagi grena zotlari keltirildi. Institut olimlari ular bilan naslchilik ishlarini olib bormoqda, natijada ipak qurtining o‘ndan ortiq yangi va duragay zotlari paydo bo‘ldi.

Shuningdek, institutda 16 davlatdan olib kelingan tutning 240 navi, shakli va tizimi mavjud. Ular bilan ishlashda institut olimlari tutning yuzdan ortiq yangi va kesishgan turlarini kashf etdilar.

2021-yilda “Jarariq-13”, “Jarariq-14”, “Mustaqillik-2018”, “Marhamat-2017” kabi yuqori mahsuldor va kasalliklarga chidamli tut navlari yaratildi. Ular ishlab chiqarishga kiritilgan. Xorijiy davlatlar bilan tuzilgan memorandumlar asosida tut genofondini oshirish maqsadida 2022-2026 yillarda mahalliylashtiriladigan yangi navlarni xorijdan olib kirish rejalashtirilgan.

2026-yilga borib ipak mahsulotlari eksportini 191 million dollardan ziyodga oshirish rejalashtirilgan. 2021-yilga nisbatan 104 million dollardan ortiq ipak mahsulotlarini xorijga eksport qilish mumkin bo‘ladi.

O‘tgan yili eksport hajmi 87 million dollardan oshib, belgilangan ko‘rsatkich 101 foizga bajarildi. Yana bir jihatga e’tibor qaratmoqchiman: agar 2020-yilga qadar mamlakatimiz ipak mahsulotlari 15 ta xorijiy davlatga eksport qilingan bo‘lsa, bugungi kunda ipakimiz 24 davlatga jo‘natilmoqda.

Laboratoriyada sinovdan o'tgan sifat

2026-yilga borib ipak xom ashyosi ishlab chiqarishni 3300 tonnaga, ipak paxmoq ishlab chiqarishni 1100 tonnaga, ipak ipni 2300 tonnaga, ipak matolarni 24 million chiziqli metrga, ipak gilam mahsulotlari ishlab chiqarishni koʻpaytirish koʻzda tutilmoqda. 2450 donagacha va tayyor ipak mahsulotlari – 12,5 million donagacha.

Mahsulot sifatini oshirish maqsadida “O‘zbekipaksanoat” uyushmasi tomonidan sinov laboratoriyasi tashkil etildi. Joriy yil davomida barcha ipakchilik klasterlarida ana shunday sinov laboratoriyalarini ishga tushirish ta’minlanadi.

Shu o‘rinda alohida ta’kidlash joizki, joriy yilda Andijon viloyatida 54,6 ming quti grena sotib olish rejalashtirilgan edi. Ayni paytda “Asaka ipak qurti” va “Andijon Guang Tong” mas’uliyati cheklangan jamiyatlari tomonidan 60 ming quti grena tayyorlandi. Shunday qilib, bu hududda grena yig'ish allaqachon to'liq mahalliylashtirilgan.

Shuningdek, 2023-yilda urug‘chilik korxonalari tomonidan grena hosilini yig‘ishda mahalliy mahsulotlar ulushini oshirish maqsadida mahalliylashtirish darajasini 72,2 foizga, 2024-yilda esa 81,5 foizga yetkazish ko‘zda tutilgan.

O'zaro aloqa o'rnatildi

O‘zbekistonda ipak mahsulotlari ishlab chiqarish tizimli asosda tashkil etilib, shu munosabat bilan qo‘shni davlatlardan tajribamizni o‘z mamlakatlarida joriy etish bo‘yicha takliflar tushmoqda.

Xorazm viloyatida faoliyat yurituvchi “Xorazm Pilla Holding” mas’uliyati cheklangan jamiyati va Ozarbayjonning Sheke viloyatida joylashgan “Ozar ipagi” korxonasi hamkorligida O‘zbekiston-Ozarbayjon qo‘shma korxonasi ishga tushirilmoqda. Tojikistonlik mutaxassislar O‘zbekistonning ipak qurti yetishtirish tajribasini o‘rganish bo‘yicha taklif bilan chiqdi. Shu bois “Surxon ipagi” mas’uliyati cheklangan jamiyati vakillari Tojikistondagi besh ming quti grenani parvarish qilishdi.

Ayni paytda 74 pillachilik klasterida 7,5 ming tonna quruq pilla qayta ishlanmoqda. 2021-yilda 2378 tonna ipak xom ashyosi ishlab chiqarildi, bu o‘tgan yilga nisbatan yetti foizga ko‘pdir.

Pillani qayta ishlash korxonalari ham ipak mahsulotlari turlarini ishlab chiqarish hajmini oshirmoqda. Jumladan, 2021-yilda ipak paxta ishlab chiqarish 793 tonnani, tayyor ipak mahsulotlari 935,7 mingtani tashkil etdi.

Qo'lda ishlash va maxsus talab uchun

Qo‘shimcha qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarish tarmog‘ini yaratish maqsadida Germaniyaning “Afgan Bazar Carpets Gmbg” kompaniyasi bilan hamkorlikda ipak, jun va vatka aralashmalaridan qo‘lda gilam ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalar faoliyati yo‘lga qo‘yildi.

U bilan Andijon viloyatida qo‘shma korxona ochildi. Uning loyihaviy quvvati bir million dollarni tashkil etadi. Bu yerda 40 gilam to‘qish uskunasi o‘rnatilib, yuz nafardan ortiq xotin-qiz ish bilan ta’minlandi.

Qashqadaryo viloyatidagi xuddi shunday loyiha quvvatiga ega “Afghan Bazar Silk Carpets Shahrisabz” qo‘shma korxonasida 50 ta mashina, 80 nafar xotin-qiz ish bilan ta’minlandi.

Surxondaryo viloyatida ham loyiha quvvati besh million dollar bo‘lgan, 50 ta gilam to‘qish dastgohiga ega “Afghan Bazar Silk Carpets Asia” qo‘shma korxonasi faoliyat ko‘rsatib, 220 nafar xotin-qizni ish bilan ta’minladi.

2021-yilgi Davlat dasturiga kiritilgan loyihalarga ko‘ra, sohaga 19,7 million dollar sarmoya kiritilishi belgilangan. Shundan 6,4 million dollari korxonalarning o‘z mablag‘lari, 7,9 million dollari tijorat banklari kreditlari, 5,4 million dollari to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investisiyalar hisobidan o‘zlashtirildi. 2020 yilga nisbatan bu mablagʻlar 15,6 million dollarga yoki 126 foizga oshgan. Shuningdek, 2021-yilda uyushma tizimidagi korxonalar tomonidan yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish va mavjudlarini modernizatsiya qilish hisobiga 117,4 million AQSh dollari miqdorida investisiya mablag‘lari o‘zlashtirildi.

Yana tut plantatsiyalari

Umummilliy ko‘kalamzorlashtirish harakati doirasida respublika bo‘ylab 70 million tup tut ko‘chatlari ekish rejalashtirilgan. Bugungi kunga kelib, bu ko'rsatkich allaqachon 122 millionga oshirilgan. Tut plantatsiyalarining maydoni 54 ming gektardan oshdi. Ular daraxtlarga g‘amxo‘rlik qilishdan tashqari, yo‘laklarga sabzavot ekib, daromad olishi mumkin bo‘lgan kasanachilarga taqsimlanadi.

Kuzdan boshlab, fermerlar faoliyat turidan qat’i nazar, dalalar chetiga uzum va tut ko‘chatlarini ekishadi. Bu borada uyushmamiz tizimidagi korxonalarda amaliy ishlar boshlab yuborildi.

Taqqoslash uchun: 2017-yilda tut ko‘chatlari to‘liq Xitoydan olib kelingan bo‘lsa, hozirda mamlakatimizda ana shunday ko‘chatlar tayyorlashga ixtisoslashgan 22 fermer xo‘jaligi tashkil etilgan. Ko‘chatlar allaqachon eksport qilinmoqda. Bu borada Andijonda yaxshi tajriba to'plangan. Innovatsion rivojlanish vazirligi bilan birgalikda “In vitro” usulida laboratoriya tashkil etish ishlari yakunlanmoqda. Ilmiy tashabbus tufayli yil davomida tut ko‘chatlarini yetishtirish imkoniyati paydo bo‘ldi.

Tut plantatsiyalari maydoni doimiy ravishda o'sib bormoqda. Masalan, Jizzax viloyatining Yangiobod tumanidagi “Zomin asl ipak to‘lasi” mas’uliyati cheklangan jamiyati tomonidan 1,5 ming gektar lalmi yer o‘zlashtirildi. Tomchilatib sug‘orish tizimini joriy etish uchun ularga 37 ta artezian qudug‘i qazilib, 37 ta transformator o‘rnatilib, foydalanishga topshirildi. Tomorqalarga daraxt ko‘chatlari o‘tqazilib, 247 gektar maydonda yangi tut plantatsiyalari barpo etildi.

Agar 2021-yilda sohada 862,5 ming fuqaro ish bilan ta’minlangan bo‘lsa, 2026-yilga borib pilla yetishtirish hajmini oshirish va investisiya loyihalarini amalga oshirish hisobiga bu ko‘rsatkichni 1 million 322 ming nafarga yetkazish ko‘zda tutilmoqda. Joriy yilda bu ko‘rsatkich 1 million 130 ming, 2023 yilda 1 million 175 ming, 2024 yilda 1 million 222 ming va 2025 yilda 1 million 271 mingni tashkil etadi. Pillachilikda ish o‘rinlarining ko‘payishi soha rivoji bilan chambarchas bog‘liq. Pillani chuqur qayta ishlash orqali ipga aylantirish uni xomashyo shaklida sotishdan ko‘ra ko‘proq daromad keltiradi. Undan tayyor mahsulotlar - gilam yoki kiyim-kechak ishlab chiqarish esa uni ko'paytiradi. Demak, sohada band bo‘lgan ishchilarning daromadlari ham ortadi.

Umuman olganda, yuqorida aytilganlarning barchasi jahon bozorida talab ortib borayotgan o‘zbek ipagining ishlab chiqarish hajmini oshirish, sifatini oshirish zarur.

Baxrom Sharipov,

“O‘zbekipaksanoat” uyushmasi boshqaruvi raisi.