Global miqyosda iqlim o'zgarishi muqarrar va shubhasizdir. Afsuski, bu jarayon Markaziy Osiyoda yillar davomida rivojlanib bormoqda. Mintaqadagi ekologik va iqlimiy vaziyat Markaziy Osiyo davlatlari uchun qiyin muammo bo'lib qolmoqda, bu ham global, ham mintaqaviy iqlim jarayonlarining birgalikdagi ta'siri bilan bog'liq. Shu bilan birga, bunday o'zgarishlarning ustuvor manbai yer atmosferasida issiqxona gazlari kontsentratsiyasining oshishi natijasida yuzaga keladigan isishdir.

Sayyoramizning Shimoliy yarim sharining o'rta va yuqori kengliklarida joylashgan Markaziy Osiyo iqlim o'zgarishiga eng zaif mintaqalardan biridir. Bu erda o'rtacha havo harorati bir asrda o'rtacha 1,7° C ga ko'tarildi, ko'plab hududlarda yog'ingarchilikning o'zgaruvchanligi va intensivligi oshdi, kichik va katta daryolar oqimining pasayishi tendentsiyasi mavjud. Shu bilan birga, haddan tashqari toshqin qiymatlari va suv tanqisligi davrlarining tebranish chastotasi va amplitudasining keskin o'sishi kuzatilmoqda.

Bunday vaziyat nima bilan bog'liq?

Mintaqadagi iqlim o'zgarishining tezlashishi va kuchayishi asosan Orol dengizi ekotizimining degradatsiyasi bilan bog'liq bo'lib, u 1960-yillarga qadar tabiiy iqlim regulyatori bo'lib xizmat qilgan, suvning katta hajmi va suv yuzasi tufayli Markaziy Osiyo hududida harorat ko'rsatkichlarining keskin o'zgarishini tekislagan. Orol dengizi bo'ylab asosan g'arbiy yo'nalishdan keladigan havo massalari qishda qizib, yozda soviydi. Bunday intensiv jarayonlar havo massalari bilan aylanib yuradigan namlik kuz-qish davrida tog ' tizmalari ustida yog'ingarchilik shaklida tushib, qor va muz qoplamini to'ldirishiga olib keldi. Orol dengizining ekologik halokati ushbu aylanish tizimida sezilarli salbiy o'zgarishlarga olib keldi va mintaqada namlik taqsimotini buzdi. 

Orol dengizi ekotizimining tanazzulga uchrashi va cho'llanishning yangi hududlarining paydo bo'lishi mintaqadagi isish jarayonini tezlashtirish uchun katalizator hisoblanadi. O'zbekiston va umuman Markaziy Osiyo hududidagi iqlim har yili tobora quruqlashib bormoqda, yozda sezilarli intensivlikdagi chang bo'ronlari soni va qishda tog'larda qor ko'chkilarining kamayishi ko'paymoqda. Bu iqtisodiyotning alohida tarmoqlarini (qishloq xo'jaligi va suv talab qiladigan ishlab chiqarish) rivojlantirish uchun qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi va mintaqada iqlim migratsiyasini keltirib chiqaradi.

Mamlakatimizda qanday choralar ko'rilmoqda?

O'zbekiston vaziyatni yanada yomonlashtirish jarayonlarini yumshatishga qaratilgan izchil chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Xususan, BMTning "iqlim o'zgarishi to'g'risida" gi asosiy konvensiyasi (UNFCCC) va Parij bitimi tarafi sifatida respublika tegishli milliy reja va loyihalarni amalga oshiradi. 

O'zbekistonda atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi huquqiy baza 30 dan ortiq qonunlar va 280 ga yaqin normativ-huquqiy hujjatlar bilan ta'minlangan. Iqlim o'zgarishi masalalari milliy strategiya va dasturlarga birlashtirilgan. 2019-2030 yillar davomida "yashil" iqtisodiyotga o'tish strategiyasi tasdiqlandi, uning muhim vazifalari iqtisodiyotning energiya samaradorligini oshirish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishdir. "O'zbekiston - 2030"strategiyasida suvni tejash va atrof-muhitni muhofaza qilish, mamlakatda yashil maydonlar maydonini ko'paytirish, ekologik vaziyatni yaxshilash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va cho'llanishga qarshi kurashish uchun yirik shaharlar atrofida yashil kamarlar yaratish masalalariga ustuvor ahamiyat berilgan.

So'nggi paytlarda ekspert muhitida Markaziy Osiyodagi murakkab ekologik vaziyat uchun eskirgan texnologiyalar va ekologik zararli ishlab chiqarishlar, samarasiz tozalash inshootlari va katta miqdordagi uglevodorod yoqilg'isidan foydalanish katta mas'uliyat yuklaydi degan fikrni tez-tez eshitish mumkin. Masalan, ichki yonish dvigateliga ega bo'lgan ko'plab avtomobillar shaharlarda ekologik vaziyatning yomonlashishiga olib keladi, bu esa aholining adolatli shikoyatlarini keltirib chiqaradi. Darhaqiqat, bu shunday.

Respublikada ishlatiladigan transport vositalarining tarkibida avtomobilsozlik ustunlik qiladi, ularning umumiy soni 4,5 million donadan oshadi. Nisbatan samaradorligi va tejamkorligiga qaramay, avtotransport energiya resurslarining ikkinchi yirik iste'molchisidir va sanoat sektori bilan bir qatorda atrof - muhitni ifloslantiruvchi moddalardan biridir. Umuman olganda, mamlakatda transport vositalaridan atmosferaga ifloslantiruvchi moddalar emissiyasining ulushi 63 foizga, Toshkent kabi yirik shaharlarda esa 90 foizdan oshdi.

Shu bilan birga, transport vositalarida benzin va dizel yoqilg'isidan foydalanish natijasida ifloslantiruvchi moddalarning yillik emissiyasi 1,5 million tonnadan oshadi.

Mamlakat bo'ylab turli xil ob'ektlar qurilishining jadal o'sishi va haroratning g'ayritabiiy ko'tarilishi tufayli, ayniqsa, yirik va sanoati rivojlangan shaharlarda atrof-muhitning sezilarli darajada yomonlashishi kuzatilmoqda.

Bunday sharoitda, shubhasiz, vaziyatdan chiqish yo'li to'rtinchi sanoat inqilobi texnologiyalari, yashil iqtisodiyot tamoyillari va qadriyatlariga o'tishdir. Amaliy tekislikda bu iqtisodiyot va transport sektorini yangi avlod yoqilg'isi va texnologiyalariga o'tkazish, shuningdek zararli chiqindilar bilan bog'liq vaziyatlarni monitoring qilish sifatini oshirishni anglatadi.

O'zbekistonda bu jarayon ham jamiyat, ham davlat tomonidan faol davom etmoqda, bu esa biznes va fuqarolarga yangi texnologiyalarga o'tishni qo'llab-quvvatlamoqda. Masalan, eV importini bojxona to'lovlari, aktsiz solig'i va transport to'lovlaridan ozod qilish. Siz faqat umumiy bojxona qiymatining 12 foizi miqdorida QQS to'lashingiz kerak. 

Bu import qilinadigan elektr transport vositalarining tez o'sishiga va mamlakatda ommalashishiga olib keldi. Bugungi kunda O'zbekistonda 31 mingdan ortiq elektromobillar faoliyat ko'rsatmoqda. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 30 oktyabrdagi farmoni bilan 2022 yil 1 yanvardan boshlab "yevro-4"ekologik talablariga javob bermaydigan benzin va dizel transport vositalarini import qilish taqiqlandi.

O'zbekistonning yirik shaharlari jamoat transporti sohasida elektr avtobuslarini keng joriy etish yo'nalishida faol o'zgarishlar ro'y bermoqda. 2023 yilda Toshkent uchun Xitoyda 300 ta elektr avtobus va 700 ta suyultirilgan gaz avtobuslari sotib olingan. Samarqand uchun yana 350 ta elektr avtobus sotib olinadi.

Bundan tashqari, so'nggi ikki yil ichida 3148,2 km temir yo'llar elektrlashtirildi va teplovozlar elektrovozlar bilan almashtirildi.

Bizning fikrimizcha, O'zbekistonda ekologik vaziyatni yaxshilash uchun katta salohiyat to'rtinchi sanoat inqilobining istiqbolli yo'nalishi sifatida ichki yonish dvigatellari uchun vodorod yoqilg'isiga va vodorod energiyasiga o'tishni o'z ichiga oladi.

Vodorod energiyasining ustunligi

Vodorodning yoqilg'i sifatida afzalliklari nafaqat uning yonishi paytida ekologik toza suv bug'ini hosil qilishi bilan bog'liq. Organik yoqilg'i bilan taqqoslaganda, u katta energiya zaxirasiga ega: bir tonna vodorod yoqilganda, 3,5 tonna organik yoqilg'i yoqilganda bo'lgani kabi, shuncha issiqlik hosil bo'ladi. Agar biz vodorod energiyasiga o'tsak, ba'zi chiqindilar (azot oksidi va uglerod oksidi) sezilarli darajada kamayadi, ba'zilari (oltingugurt dioksidi va zarrachalar) umuman bo'lmaydi. 

O'zbekistonda atmosfera havosining ifloslanishi holatini monitoring qilish tizimini yanada rivojlantirish, Internet orqali ma'lumot olish, shuningdek, qayta tiklanadigan energetikani rivojlantirish uchun Qonunchilik darajasida sharoitlar yaratilgan.

Ma'lumki, energetika nafaqat iqtisodiyotning, balki har qanday davlatning barqaror rivojlanishining asosiy arteriyasidir. Global uglevodorod zaxiralarining kamayishi, global ekologik muammolarning kuchayishi sharoitida qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishning kengayishi bilan muqobil energiyaning rivojlanishi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Dunyoda REENI joriy etish va qo'llash innovatsion rivojlanishning shartsiz omiliga aylanmoqda. Bu, xususan, elektr energiyasi va issiqlik ishlab chiqarishning yangi texnologik bazasini shakllantirishga olib keladi, elektr energiyasining energiya samaradorligini oshiradi, ish o'rinlarini yaratadi, odamlarning hayot sifatini, atrof-muhit sharoitlarini yaxshilaydi va texnogen ofatlar xavfini kamaytiradi. 

Shu munosabat bilan, ishlab chiqilgan iqtisodiy rivojlanish strategiyalarida ko'plab etakchi davlatlar 2030 yilga kelib ishlab chiqarilgan elektr energiyasining umumiy hajmidagi REE ulushiga 40 foizgacha erishish vazifasini qo'ydilar. 

O'zbekistonning birlamchi yoqilg'i-energetika resurslari tarkibida 85 foizini neft va gaz egallaydi. Shu bilan birga, uglevodorod energiya manbalarining cheklangan resurs omili, ularning kamayishi ko'lami va sur'ati muqobil energiyani rivojlantirayotgan etakchi mamlakatlar tarkibiga kirish uchun zarur choralarni ko'rishga undaydi. Reni joriy etish mamlakat iqtisodiyotini innovatsion relslar va ekologik toza texnologiyalarga o'tkazishning ustuvor yo'nalishlaridan biridir. 

Ekspertlarning hisob-kitoblariga ko'ra, mamlakatimizda REE salohiyati 51 milliard tonna neftga teng. Bugungi kunda mavjud texnologiyalar 179 million tonna neftga teng energiya olish imkonini beradi, bu respublikada ishlatiladigan yoqilg'i hajmidan 2,5 baravar ko'p, shuningdek, 447 million tonna karbonat angidrid, oltingugurt birikmalari, azot oksidi va boshqa ifloslantiruvchi moddalar chiqindilarining oldini oladi. 

2019 yilda O'zbekistonda "qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish to'g'risida" gi qonun qabul qilindi va biz aytib o'tgan "O'zbekiston - 2030" strategiyasida ulkan vazifalar qo'yildi: umumiy quvvati 27 ming MVt bo'lgan qayta tiklanadigan energetika ob'ektlarini ishga tushirish va ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining umumiy hajmidagi REE ulushini 40 foizga yetkazish. Bu har yili 25 milliard kubometr tabiiy gazni tejashga, atmosferaga zararli moddalar chiqindilarini 34 million tonnaga kamaytirishga imkon beradi.