"Samarqand ruhi" inson huquqlari bo'yicha xalqaro hamkorlikning sifat jihatidan yangi formatini yaratmoqda

2024-yil 13-14-iyun kunlari qadimiy va abadiy yosh Samarqandda inson huquqlari bo'yicha IV Samarqand forumi bo'lib o'tdi. O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan BMT Bosh Assambleyasida 2018 yildan beri har ikki yilda bir marta o'tkaziladigan ushbu nufuzli forum bu safar "ekologik muammolar: o'zgaruvchan dunyoda inson huquqlarining kelajagi, barqaror yechimlarni izlash"mavzusiga bag'ishlandi.

Onlayn va oflayn formatlarda o'tkazilgan tadbirda xalqaro, mintaqaviy, xorijiy va milliy tashkilotlarning 200 dan ortiq vakillari, yetakchi mustaqil ekspertlar ishtirok etdi. Ushbu forum ishida, xususan, BMTning inson huquqlari bo'yicha oliy komissari Volker Turk, insonning toza, sog'lom va barqaror muhitga bo'lgan huquqi bo'yicha maxsus ma'ruzachi Astrid Puentes Riano, bolalar huquqlari qo'mitasi raisi Enn Mari Skelton va iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar qo'mitasi raisi Laura-Mariya Krachunyan-Tatuirovka va BMTning ettita ixtisoslashgan tashkiloti vakillari. Shuningdek, Yevropa Ittifoqi, YEXHT, Yevropa Kengashi, MDH, SHHT vakillari, Osiyoda o'zaro hamkorlik va ishonch choralari bo'yicha yig'ilish, turkiy davlatlar parlament Assambleyasi, iqtisodiy hamkorlik tashkiloti va 20 dan ortiq xorijiy mamlakatlarning milliy inson huquqlarini himoya qilish institutlari vakillari o'z fikr va takliflari bilan forum ishida ma'ruza qildilar va ishtirok etdilar — jami 70 dan ortiq xorijiy ishtirokchilar. 
Forumda O'zbekiston Prezidentining inson huquqlari bo'yicha IV an'anaviy Samarqand forumi ishtirokchilariga tabrigi o'qildi. Ishtirokchilarning ta'kidlashicha, ushbu xabar forum ishiga alohida "konstruktiv, ishchi munosabat" bergan va kun tartibidagi dolzarb masalalarni chuqur muhokama qilishga sabab bo'lgan. Xususan, Turkiya inson huquqlari bo'yicha vakili (Ombudsman) sheref Malkoch shunday dedi: "O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning konferensiya ishtirokchilariga yo'llagan maktubida bildirilgan fikr va g'oyalar nafaqat O'zbekiston yoki Markaziy Osiyo aholisi, balki butun dunyo uchun alohida ahamiyatga ega. O'zbekiston rahbarining fikr-mulohazalari va konstruktiv takliflari bizning faoliyatimiz uchun juda qimmatli va dasturli ekaniga ishonaman".
Inson huquqlari bo'yicha IV Samarqand forumi doirasida tashkil etilgan qizg'in muhokamalarga boy uchta yalpi Majlis iqlim o'zgarishining inson huquqlariga ta'siri bilan bog'liq masalalarni keng miqyosda va axborot tahlili asosida muhokama qilish imkonini berdi. Samarqandda ramziy "inson huquqlari bog'i" tashkil etildi. Inson huquqlari sohasida faoliyat yuritayotgan xorijiy mamlakatlarning to'rt nafar vakilini "inson huquqlarini himoya qilganlik uchun"ko'krak nishoni bilan taqdirlash marosimi bo'lib o'tdi.
"Samarqand ruhi" inson huquqlarini ta'minlash nuqtai nazaridan qanday namoyon bo'ladi?
Birinchidan, jahon hamjamiyati yangi O'zbekistonni Osiyo mintaqasida va global miqyosda inson huquqlarini ta'minlashga qaratilgan tashabbuslarni faol targ'ib qiluvchi mamlakat sifatida tan oladi.
Konferensiya ishtirokchilari 2018-yilda O'zbekistonda ilk bor bo'lib o'tgan inson huquqlari bo'yicha Osiyo forumi jahon amaliyotiga noyob "Samarqand ruhi"ni olib kelganini ta'kidladi. Inson huquqlari sohasidagi eng dolzarb muammolarga bag'ishlangan ushbu forumlar an'anaviy tus oldi va ular har doim ma'lum bir dolzarb muammoga bag'ishlanganligini va uning echimini topishga xizmat qilishini ko'rsatdi.
Xususan, BMTning inson huquqlari bo'yicha oliy komissari Volker Turkning fikricha, IV Samarqand forumi iqlim o'zgarishi sharoitida inson huquqlarining barqaror yechimlari va istiqbollariga qaratilgan strategiyalarni ishlab chiqish, ekologik tahdidni kuchaytirish uchun erkin va konstruktiv forumga aylandi: "uch tomonlama Sayyora inqirozi-iqlim o'zgarishi, biologik xilma-xillikning yo'qolishi va atrof-muhitning ifloslanishi-ta'sir qiladi." har biri. Bu nafaqat sayyoramiz, balki inson huquqlari uchun ham inqiroz. Ekologik ofatlar to'g'ridan-to'g'ri sog'liq, oziq-ovqat, suv va sanitariya huquqlariga va hatto yashash huquqiga ta'sir qiladi.
Markaziy Osiyo mintaqasi iqlim o'zgarishi oqibatlarini juda yaxshi biladi. Orol dengizidagi kabi ekologik falokat hech qaerda bo'lmagan. O'tgan yili O'zbekistonda bo'lganimda o'zim bunga guvoh bo'lganman. Orol dengizi bir vaqtlar dunyodagi eng katta ko'llardan biri bo'lgan, hozirda u deyarli qolmagan.
O'tgan mart oyida O'zbekistonga tashrif buyurganimda, odamlarning inson huquqlari, jumladan, ekologik muammolarni hal qilish borasidagi qat'iy irodasi meni shaxsan hayratda qoldirdi. Masalan, O'zbekiston BMTning suv va sog'liqni saqlash masalalari bo'yicha Yevropa protokoliga Markaziy Osiyoda birinchi bo'lib qo'shilganini olqishlayman".
Birlashgan millatlar tashkiloti Bosh Assambleyasi va BMTning iqlim o'zgarishi bo'yicha konferentsiyasida F. Turk shuningdek, iqlim bilan bog'liq muammolarni, shu jumladan migratsiya va ko'chirish muammolarini hal qilish va yoshlarning ekologik muammolarni hal qilishda ishtirokini kengaytirish bo'yicha muhim tashabbuslarni ilgari surdi.
"Samarqand forumida mavjud muammolarni samarali muhokama qilish va ularni hal etish bo'yicha chora — tadbirlar belgilashini olqishlayman", dedi u.
EXHT demokratik institutlari va inson huquqlari byurosi direktori Matteo Mekachchi shunday dedi: "bugungi kunda ekologik muammolar kundalik hayotimizning bir qismiga aylandi. Aslida, atrof-muhit va inson huquqlarini himoya qilish muammolari bir-biri bilan uzviy bog'liqdir. Atrof-muhitning buzilishi boshqa asosiy inson huquqlariga tahdid soladi. Xususan, ushbu xavf sog'liq, ovqatlanish, ta'lim, uy-joy huquqi va hatto yashash huquqi kabi eng muhim huquqlarga jiddiy salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Bir tomondan, iqlim o'zgarishi va havo haroratining keskin ko'tarilishi qurg'oqchilik va cho'llanish, g'ayritabiiy yog'ingarchilik va toshqinlarni keltirib chiqaradi, boshqa tomondan turli xil tabiiy ofatlar, qishloq xo'jaligi erlari va infratuzilmaning yomonlashishi va aholining eng zaif qatlamlari hayotiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda.
Shu bilan birga, ekstremal ob-havo hodisalari migratsiya bilan bog'liq turli muammolarning ko'payishiga olib keladi. Ishonchim komilki, inson huquqlari bo'yicha IV Samarqand forumi inson huquqlarini ta'minlashga yordam beradigan barqaror yechimlarni izlashda muvaffaqiyatli platforma bo'ladi. Shu munosabat bilan Samarqand deklaratsiyasining tavsiyalari nafaqat YEXHT mintaqasida, balki global miqyosda ham muhim dasturiy ahamiyatga ega bo'lishi kerak va bunday erkin va qizg'in munozaralar davom etishi va amaliy sa'y-harakatlarga aylanishi kerak.
Sheref Malkoch: "O'zbekiston so'nggi yillarda jadal rivojlanmoqda. Ijobiy o'zgarishlar barcha sohalarda seziladi. Jahon tsivilizatsiyasi markazlaridan biri — Imom Buxoriy va Imom Moturudi kabi buyuk daholar yashagan Amir Temur davlatining poytaxti Samarqandda shunday nufuzli forum tashkil etish o'zining ramziy ma'nosiga ega. Axir, "Samarqand ruhi"butun insoniyat duch kelayotgan iqlim o'zgarishi tufayli inson huquqlariga yetkazilayotgan zararni tubdan kamaytirish borasida xalqaro hamkorligimizni davom ettirish uchun zamin yaratmoqda".
Uning so'zlariga ko'ra, dunyoda odamlarning hayot, sog'liqni saqlash, ovqatlanish, toza suv ichish va xavfsiz uy-joy kabi asosiy huquqlariga bevosita salbiy ta'sir ko'rsatadigan keskin ekologik vaziyat mavjud. Atrof-muhitning ifloslanishi, biologik xilma-xillikning yo'qolishi va qishloq xo'jaligi mahsuldorligining pasayishi kabi o'sib borayotgan muammolar zamonaviy davrning global tahdidiga aylandi va mamlakatlar ularni keskin kamaytirish uchun birgalikda harakat qilishlari kerak.
BMTning O'zbekistondagi doimiy koordinatori Sabina Mahlning so'zlariga ko'ra: "aslida, O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning IV Samarqand forumi ishtirokchilariga murojaatida qayd etilganidek, global iqlim o'zgarishi tufayli sayyoramizda og'ir ekologik vaziyat yuzaga keldi. Ichimlik suvining etishmasligi, atrof-muhitning ifloslanishi, tuproq eroziyasi, kuchli chang va qum bo'ronlari, biologik xilma-xillikning yo'qolishi, qishloq xo'jaligi mahsuldorligining pasayishi kabi muammolar kuchaymoqda.
Shu munosabat bilan ushbu konferensiya yangi istiqbolli loyihalarni kelishish va ekspertlar bilan birgalikda kelajak rejalarini belgilash uchun maydoncha bo'lib xizmat qilmoqda. Barcha odamlar toza, sog'lom va barqaror muhitga ega bo'lish huquqiga ega. Inson huquqlari va atrof-muhit masalalari bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Shu sababli, toza, sog'lom va barqaror muhit hayot, sog'liq, ovqatlanish, suv va sanitariya kabi inson huquqlarining keng doirasini to'liq amalga oshirish uchun zarurdir."
Ikkinchidan, iqlim o'zgarishi, ekologik inqirozlar global, mintaqaviy va milliy miqyosda barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish yo'lidagi asosiy to'siq va tahdidga aylandi.
Forumda ta'kidlanishicha, Markaziy Osiyo iqlim o'zgarishi tufayli turli xil ekologik tahdidlar ko'paygan dunyoning mintaqalaridan biriga aylanmoqda. Mintaqada suv resurslarining keskin qisqarishi, muzliklarning erishi, havo haroratining g'ayritabiiy ko'tarilishi, qurg'oqchilik tufayli er eroziyasi va cho'llanishning kuchayishi kabi xavf va tahdidlar ortib bormoqda.
Shu ma'noda forum ishtirokchilari O'zbekistonning bu boradagi bir qator tashabbuslari BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qo'llab-quvvatlangani, tegishli rezolyutsiyalar qabul qilinib, ularning ahamiyatini alohida ta'kidlab o'tdilar.
Xususan, O'zbekiston Prezidenti tashabbusi bilan qabul qilingan "Orolbo'yi mintaqasini ekologik innovatsiyalar va texnologiyalar zonasi deb e'lon qilish" va "ekologik muammolar oldida Markaziy Osiyo: barqaror rivojlanish va farovonlik yo'lida mintaqaviy birdamlikni mustahkamlash" kabi muhim rezolyutsiyalarda belgilangan vazifalar global va mintaqaviy barqaror rivojlanishni ta'minlashga xizmat qilishi ta'kidlandi.
O'zbekiston Prezidentining BMT Bosh Assambleyasining "Markaziy Osiyoda iqlim o'zgarishining salbiy oqibatlariga qarshi kurashish sharoitida inson huquqlarini himoya qilish to'g'risida" gi navbatdagi rezolyutsiyasini ishlab chiqish va ilgari surish tashabbusi nafaqat g'ayrat bilan qo'llab-quvvatlandi, balki bu sohadagi muammolarni global darajada hal etishda uning katta ahamiyati ta'kidlandi.