Ilm-fan va ma'rifat-O'zbekistondagi taraqqiyot dvigatellari

Dunyoda ro'y berayotgan voqealar, tez o'zgarib borayotgan siyosat, o'zaro qarama-qarshiliklar to'lqinlari ilm-fan, ta'lim va ma'naviyat masalalariga ko'proq e'tibor berishni talab qiladi. Taraqqiyot sharoitida faqat ma'naviy etuk, zamonaviy bilimlarga ega va o'z Vatanini sevadigan odamlar yashashi mumkin. Yuqori intellektual darajaga ega bo'lgan avlodni tarbiyalash va uning jamiyatning barcha bo'g'inlariga kirishi sohalarning yangilanishi va rivojlanishiga olib keladi.   

Buyuk faylasuf Konfutsiy: "jaholat insoniyat uchun eng qorong'u tundir", deganida haq edi. Bilim, ilm-fan insonni yuksaltiradi va jaholat tubiga tortadi. Shuning uchun farovon kelajak haqida o'ylaydigan jamiyat yosh avlodga bilim beradi. 
Jadid ajdodlarimiz mamlakatni savodsizlikdan olib chiqishning asosiy asosi aynan ma'rifat ekanligiga ishonishlari bejiz emas. 
O'zbekistonda uchinchi Renessans poydevorini qurish haqiqatga aylandi. Uning qanchalik bardoshli bo'lishi milliy g'urur va yuksak ma'naviyatga ega, zamonaviy fanlarning asoslarini, chet tillarini, kasblarning sirlarini biladigan yoshlarga bog'liq. Bu shuni anglatadiki, maktab ham, universitetlar ham, o'qituvchilar ham vaqtga qarab o'zgarishi kerak, ish usullarini yangilashlari, o'quv jarayonini tashkil etishlari kerak. Boshqa yo'l yo'q. 
Ta'lim davlatlarning taqdirini qanday o'zgartirganiga misol sifatida "Osiyo yo'lbarslari"deb nomlangan Singapur, Janubiy Koreya, Malayziyani keltirish mumkin. Bular iqtisodiyoti tanazzulga uchragan va mustaqillikka katta qiyinchiliklar bilan erishgan mamlakatlar edi. Vaziyatni yaxshilash uchun bu davlatlar ta'limni isloh qilishdan boshladilar.
Zamonaviy dunyoda ma'lum bir mamlakatda ilm-fan qanchalik rivojlanganligini eksport qilinadigan yuqori texnologiyalar sonidan bilib olish mumkin. Masalan, Singapurda yiliga eksport qilinadigan tovarlarning 58 foizi yuqori texnologiyalarga to'g'ri keladi. Agar biz dunyodagi o'rnimizni yanada mustahkamlamoqchi bo'lsak, unda birinchi navbatda fan va ta'limning rivojlanishiga e'tibor qaratishimiz kerak. 
Qiymati ortib borayotgan resurs
Ta'lim xizmatlari bozorida raqobatbardosh mahsulot malakali kadrlar tayyorlash natijasida paydo bo'ladi. Inson kapitali-zamonaviy iqtisodiyotda qiymati o'sib borayotgan resurs. 
Inson kapitalini rivojlantirish uchun biz xurofotlardan xalos bo'lishimiz kerak. Statistik ma'lumotlarga ko'ra, O'zbekistonda yiliga o'rtacha 300 mingta to'y o'tkaziladi. Ularning xarajatlari deyarli uch milliard dollarni tashkil etadi. Yuz yil oldin taniqli ma'rifatparvar Mahmudxo'ja Behbudi shunday deb yozgan edi: "to'ylarga sarflagan pulingizdan ta'lim olish uchun foydalaning!». Endi, vaqt o'zgargan bo'lsa-da, bu tendentsiyalar hali ham biz bilan davom etmoqda. Hozirgi yangilanayotgan mamlakatda buni milliy mentalitetda tuzatish juda muhimdir. 
Mahmudxo'ja Behbudi davlatni boshqaradigan odamlarni ta'limga ko'proq e'tibor berishga chaqirdi. Bilim barcha sohalarda muvaffaqiyatdir va o'qimaslik nafaqat insonning o'zini, balki butun jamiyatni ham yo'q qiladi.
Fan va ta'lim masalalari doimo dolzarbdir. Taraqqiyotning hozirgi davrida yoshlarni barkamol shaxslar tarbiyalashi kerak. 
O'qimishli odam begona g'oya ta'siri ostida aldanmaydi. Shunday qilib, bolalarni zamonaviy talablar darajasida tarbiyalash har birimiz uchun katta mas'uliyatdir. Bizning davrimizda yigit jismonan sog'lom va ma'naviy etuk bo'lishi, kasbga, zamonaviy texnologiyalarga ega bo'lishi kerak. Shundagina belgilangan maqsadlarga erishish mumkin bo'ladi. 
Jadid yo'li biz uchun misoldir
Biror kishi unga berilgan aql va bilimlardan foydalana olishi, dunyoda paydo bo'layotgan ilmiy ixtirolardan xabardor bo'lishi va ularni amalga oshirishi kerak. 
Nima uchun ba'zi mamlakatlar texnologiyani rivojlantirish markazida va oldinga siljishgan?  Chunki ular oqim bilan bormadilar, balki ilmiy izlanishlarning murakkab va qiyin yo'lini tanladilar. Garchi bu yo'lda yo'qotishlar va qiyinchiliklarga duch kelgan bo'lsalar-da, ular hali ham ma'lum bir maqsad sari intilishdi. 
Buyuk ma'rifatchi Mahmudxo'ja Behbudi o'z pozitsiyasiga sodiq qoldi:"faqat o'zimizni anglaganimizdan so'ng, xalqimiz ijtimoiy-siyosiy masalalarni boshqalar bilan teng ravishda hal qila oladi". Jadid ajdodlari ilm-fan rivojiga katta e'tibor berishgan. Bu haqda Toshkentda jadidizm harakatiga bag'ishlangan xalqaro konferensiyada ham so'z yuritildi. 
Jadid yo'lini tanlab, biz yangi hayotga da'vo qilamiz. Mamlakatni rivojlantirish uchun birinchi navbatda odamlarning ongi va tafakkurini mustahkamlash kerak. Va bu ma'rifat yo'lidir. 
Tarix bizning o'qituvchimiz. U biz nima to'g'ri qilganimizni va nima noto'g'ri qilganimizni ko'rsatadi. Agar bugungi kunda ta'lim sohasi o'zgarmasa, kelajak beqaror bo'lib qolishi mumkin. Shuning uchun bu masala davlat darajasida ko'tariladi.  
Ta'lim va amaliyotning uyg'unligi
Mustaqillikning boshidanoq biz ta'limga alohida e'tibor qaratishimiz, kuchli kadrlar va mutaxassislarni tayyorlashimiz va qadrlashimiz kerak edi. Faqat endi biz mamlakatda taraqqiyotning asosi ilm-fan va ma'rifat ekanligini anglaymiz.
Rivojlangan mamlakatlarda o'z funktsiyalarini bajaradigan to'g'ri tashkil etilgan tizimlar va institutlar mavjud. Bizga ham ular kerak. Kelajakka ishonch zarur. Bizda pessimistik qarashlar mavjud. Ba'zi yoshlar chet elga ketish kerak deb o'ylashadi va hamma narsa yaxshi bo'ladi. Bunday vaziyatni faqat yaxshi tashkil etilgan ta'lim tizimi yordamida tuzatish mumkin. 
Oilada va maktabda bolaning rivojlanishiga bo'lgan munosabatni o'zgartirish muhimdir. Ota-onalar, o'qituvchilar va murabbiylar har bir bolada shaxsiyatni ko'rishlari kerak. Ushbu talabdan kelib chiqib, biz bolalarni mustaqil va chuqur fikrlaydigan mukammal shaxslar sifatida tarbiyalashimiz kerak. Bu ta'lim va tarbiya jarayonlarining yaqin aloqasini talab qiladi. 
Hozirgi vaqtda ta'lim tizimida tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Prezident va ijodiy maktablar, matematika, kimyo, biologiya fanlariga ixtisoslashgan maktablar ochilmoqda, bu butunlay yangi tizim. Yoshlarga axborot texnologiyalarini o'rgatish bo'yicha tashkilotlar soni ko'paymoqda. Ushbu ishning birinchi mevalari allaqachon ko'rinib turibdi. AQSh, Fransiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Janubiy Koreyaning yetakchi universitetlarida grant asosida tahsil olayotgan yigit-qizlar soni ortib bormoqda. Yoshlarni qo'llab-quvvatlash maqsadida texnoparklar qurilishi davom etmoqda. "Bir million dasturchi" loyihasi doirasida minglab yigit-qizlar kompyuter dasturlash asoslarini bepul o'rganadilar. Yoshlarning etakchilik qobiliyatini rivojlantirish, ularning faolligini oshirish, har tomonlama qo'llab-quvvatlash, shuningdek, ilg'or tajribalarni ommalashtirish uchun ko'rik-tanlovlar va musobaqalar o'tkaziladi. Bu ularning intellektual salohiyati va tashkiliy qobiliyatlarini yanada oshirishga yordam beradi.  
Globallashuv sharoitida yoshlar axborot texnologiyalari bo'yicha mustahkam bilimlarga ega bo'lishlari shart. 
Texnologiya innovatsiyasi-vaqt talabi
Mamlakat iqtisodiy barqarorlikka erishishi va sanoatni rivojlantirishi uchun texnologiyalarga, ayniqsa muhandislik sohasiga e'tiborni kuchaytirish kerak. Evropa mamlakatlari it sohasi, texnologiyalarni rivojlantirish orqali istiqbolli dasturlar va nazariyalarni shakllantiradilar, ularni amaliyotga keng tatbiq etishga erishadilar. Natijada, zamonaviy iqtisodiyotga asoslangan holda puxta o'ylangan qarorlarni qabul qilish uchun istiqbolli imkoniyatlar paydo bo'ladi. 
Muhandislik sohasi iqtisodiyot tarmoqlari uchun zarur bo'lgan texnologik uskunalar, mashinalarni ishlab chiqarishda iqtisodiyot bilan chambarchas bog'liq. 
Sohadagi innovatsiyalar mamlakatlarning eksport salohiyatini oshiradi. Respublikamizda zamonaviy iqtisodiyotni texnologik rivojlantirish, qashshoqlikni kamaytirish va inson kapitalini oshirish orqali bandlikni ta'minlashga alohida e'tibor qaratilmoqda. 
Xorijiy mutaxassislarni jalb qilish, maktablarning yo'nalishlari va dasturlarini ishlab chiqish, sanoat kooperatsiyasini kengaytirish zarur. Shuningdek, davlat tomonidan moliyalashtiriladigan mahalliylashtirish loyihalarini amalga oshirish, sanoatni jadal rivojlantirish, muhandislarni tayyorlash jarayonida ilg'or xorijiy tajribani joriy etish zarur. Muhandislik maktablari xalqaro ta'lim dasturlari asosida zamonaviy darsliklar bilan ta'minlanishi ko'zda tutilgan. Talabalar kamida bitta chet tili bo'yicha milliy va xalqaro sertifikatlarga ega bo'ladilar. O'rta maktab o'quvchilari to'g'ridan-to'g'ri korxonada amaliyot o'tash uchun o'z mutaxassisligi bo'yicha ilmiy-tadqiqot institutlari va oliy o'quv yurtlari bo'limlariga tayinlanadi.  
Davlat rahbari 700 dan ortiq kasb-hunar maktablari va kollejlarining imkoniyatlaridan samarali foydalanish zarurligini ta'kidladi. Shu asosda har bir sohada bittadan texnik maktab kasb-hunar ta'limi bo'yicha Evropa standartlarini joriy etadi. Xususan, kimyo sanoati, elektrotexnika, transport va energetika sohalaridagi nufuzli xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda muhandislik maktablari tashkil etilmoqda. Muhandislarni tayyorlash bo'yicha zamonaviy o'quv yurtlari kelajakda mamlakatda texnika va texnologiyalar sohalari jadal rivojlanishiga ishonch hosil qilmoqda.
Muhandislikning tez o'sishi zamonaviy mashina va mexanizmlardan foydalanish va texnik xizmat ko'rsatish uchun malakali ishchi kuchini talab qiladi. Bu aholi bandligini ta'minlash imkoniyatlarini ochadi. Ushbu yo'nalishda oliy ta'limda ilmiy tadqiqotlarning o'rni muhim ahamiyatga ega. Shu nuqtai nazardan, intellektual salohiyatga ega mutaxassislarni tayyorlash tobora dolzarb bo'lib bormoqda. 

Ilm — fan va ma'rifatga intilish, oilani hurmat qilish, axloqiy poklik, oqsoqollarni hurmat qilish, yoshlarga g'amxo'rlik qilish, qadriyatlarga sadoqat-bu eng yaxshi xususiyatlarning barchasi qadimdan xalqimizga, millatimizga xos bo'lgan. Biz ushbu bebaho merosni asrab-avaylashimiz, uni ko'paytirishimiz va keyingi avlodlarga etkazishimiz shart. Agar bugun biz yoshlarni o'qitish va tarbiyalash, ularning muammolarini hal qilish bilan shug'ullanmasak, ertaga kech bo'ladi. Axir, jamiyatning rivojlanishi fan va ma'rifatga bo'lgan munosabat bilan belgilanadi. Bu haqiqatni isbotlashni talab qilmaydi. 

Kungratbay Sharipov, 
oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vaziri 
O ' Zbekiston Respublikasi