O'zbekiston: teng imkoniyatlar ijtimoiy adolatning asosiy elementidir

Zamonaviy dunyoda gender tengligi masalasi ijtimoiy rivojlanishning tobora dolzarb va ajralmas elementiga aylanib bormoqda. Iqtisodiyot va siyosatdan tortib ta'lim va sog'liqni saqlashgacha bo'lgan hayotning barcha sohalariga tegishli.

O'zbekistonda bu borada keng ko'lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, "O'zbekiston - 2030" strategiyasi doirasida xotin-qizlar faolligini oshirish, onalik va bolalikni muhofaza qilish, gender tengligini tasdiqlash, xotin-qizlarning huquq va manfaatlarini ta'minlash bo'yicha keng ko'lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. 
Gender tengligini ta'minlash sohasida xalqaro standartlar asosida milliy qonunchilikni takomillashtirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. So'nggi yillarda sohaga oid 40 dan ortiq qonun hujjatlari va muhim kontseptual hujjatlar qabul qilindi. Ushbu hujjatlarni bajarish doirasida xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq va imkoniyatlarni yaratish, ayollarning davlat va jamoat boshqaruvidagi rolini mustahkamlash, ularning ta'lim va kasbiy tayyorgarligi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, bandlikni ta'minlash, munosib mehnat sharoitlarini yaratish, shuningdek, ularning iqtisodiy hayotdagi faolligini oshirish hamda har xil zulmdan himoya qilish bo'yicha muhim chora-tadbirlar ko'rilmoqda va zo'ravonlik. 
Hozirgi vaqtda sog'liqni saqlash va ta'lim sohasida ishlaydigan ayollarning ulushi 77 foizni, iqtisodiyot va sanoatda 46 foizni tashkil etadi, ikki mingga yaqin Vatandosh davlat va jamoat tashkilotlarida rahbarlik lavozimlarida ishlaydi. 
Xotin-qizlar ta'limi imkoniyatlarini kengaytirish natijasida oliy o'quv yurtlarida tahsil olayotgan ayollar soni olti baravar ko'paydi. 
Bundan tashqari, O'zbekiston saylov kodeksida ayollar soni deputatlikka nomzodlarning kamida 40 foizini yoki har besh nomzoddan kamida ikkitasini tashkil etishi belgilab qo'yilgan. Hozirgi vaqtda ularning davlat boshqaruvidagi ulushi 27 foizdan (2017 yilda) 35 foizga oshdi. 
Shuningdek, ayollarning iqtisodiy imkoniyatlarini kengaytirish, xotin-qizlar tadbirkorligini rivojlantirishda muhim natijalarga erishildi. So'nggi besh yil ichida O'zbekistonda ishbilarmon ayollar soni ikki baravar ko'paydi. Shunday qilib, o'z biznesini ochgan tadbirkorlar soni 205 mingdan oshdi. Deyarli 200 ming kishi turli kasblar va tadbirkorlik bo'yicha o'qitilgan. 400 mingdan ortiq ish bilan ta'minlandi. 
Bundan tashqari, kam ta'minlangan oilalar qizlari qo'shimcha davlat grantlari bo'yicha o'qishga qabul qilinadi. Ular uchun imtiyozli ta'lim kreditlari, ijtimoiy himoyaga muhtojlar uchun shartnomani to'lash xarajatlarini qoplash ko'zda tutilgan. 
Mamlakatimiz ayollari ilm-fan sohasida ham katta muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar. Shunday qilib, so'nggi etti yil ichida 5247 ayol ilmiy unvonlarga sazovor bo'ldi. Shuningdek, qizlar "bir million dasturchi" loyihasining barcha ishtirokchilarining 47 foizini tashkil etadi.
"Qiyinchiliklarga qaramay, biz qo'shimcha imkoniyatlarni topamiz, ijtimoiy sohalarni rivojlantirish, ayollar va qizlarning salohiyatini ro'yobga chiqarish uchun sharoit yaratamiz va bu ishni albatta davom ettiramiz. Axir, ayollarga, shu jumladan qizlarga ta'lim berish, oliy ma'lumot olish, kasb - hunarga ega bo'lish oila baxti, bolalarning rivojlanishi, butun jamiyatning farovonligi uchun xizmat qiladi", - dedi Prezident Shavkat Mirziyoyev 2024-yil 7-martdagi xalqaro xotin-qizlar kuni munosabati bilan bayram tabrigida. Davlatimiz rahbari "yoshlar va biznesni qo'llab - quvvatlash yili" da "O'zbekiston-2030"strategiyasini amalga oshirish bo'yicha davlat dasturida nazarda tutilgan xotin-qizlar salomatligini mustahkamlash, ularning bandligini ta'minlash, xotin-qizlar tadbirkorligini rivojlantirish va ijtimoiy himoyani kuchaytirishga qaratilgan vazifalarga alohida e'tibor qaratdi. 
Ushbu yo'nalishda O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati raisi boshchiligidagi maxsus komissiya tuzilishi rejalashtirilgan bo'lib, u kelgusi yilning 8 martigacha har bir mintaqada ishlaydi. Mutlaqo yangi tizim va yondashuvlar asosida ayollarni kasblarga o'qitishni tashkil etish, ularning bandligini ta'minlash va ularni tadbirkorlikka jalb qilish rejalashtirilgan. 
Viloyat, tuman, shahar hokimlari, xotin-qizlar ishlari bo 'yicha hokim o' rinbosarlari, shuningdek faol ayollar komissiya bilan birgalikda yil davomida 9442 mahallada 580 mingga yaqin ishsiz ayolni ishga joylashtirish uchun mas 'ul bo' ladi. 
O'zbekiston mahallalari assotsiatsiyasi va uning mintaqaviy tuzilmalari, "mahalla yettiligi" tarkibidagi faollar xotin-qizlarga yordamchi, oilaviy masalalar bo'yicha yaqin maslahatchi bo'lishlari shart. 
Onalik va bolani tarbiyalash katta vazifadir. Mamlakatimiz aholisi har yili qariyb 900 ming kishiga ko'paymoqda. Ularning jismoniy va ma'naviy rivojlangan shaxslarini tarbiyalash muqaddas burchdir. 
"Bundan buyon biz ma'naviy-ma'rifiy ishlarni butunlay yangi usulda olib borishimiz kerak. "Gumanizm bizning maqsadimiz, ma'rifat bizning kuchimiz" tamoyiliga amal qilib, bu muhim ishni avvalo oila, mahalladan boshlashimiz kerak. Muqaddas hadisda aytilganidek,"ajoyib tarbiyadan yaxshiroq meros yo'q". Aynan shunday masalalarda aziz ayollarimizning mas'uliyati yaqqol namoyon bo'lib, onalarimizni duo qilmoqda", - deya ta'kidladi Prezident. 
Mamlakatimizda ayollarga qaratilayotgan e'tibor xalqaro miqyosda e'tirof etilmoqda. Shunday qilib, Jahon banki o'zining "ayollar, biznes va qonun" yillik hisobotini e'lon qildi, unda huquqiy sohada gender tengligi yo'lidagi jahon taraqqiyoti baholanadi. Hujjatda 190 mamlakatda ayollarning ahvolini o'nta ko'rsatkich bo'yicha baholaydigan indeks mavjud: xavfsizlik, harakat erkinligi, bandlik, ish haqi, nikoh, ota-onalik, bolalarni parvarish qilish, tadbirkorlik, mulkni tasarruf etish va pensiya ta'minoti. 
Hisobot 2022-yil 1-oktabrdan 2023-yil 1-oktabrgacha bo'lgan davrda mamlakatlar qonunchiligidagi tegishli o'zgarishlarni baholaydi. Ushbu davrda faqat 18 ta davlat yoki indeksda baholanganlarning o'n foizdan kamrog'i yuqoridagi ko'rsatkichlar doirasida ayollarning ahvolini yaxshilaydigan huquqiy islohotlarni amalga oshirdi. 
O'zbekiston Iordaniya, Malayziya, Syerra-Leone va Togo bilan bir qatorda eng katta muvaffaqiyatlarga erishgan beshta davlat qatoriga kirdi. 2022 yil oktyabr oyidan boshlab respublikada ayollarning ahvolini yaxshilaydigan to'rtta muhim huquqiy islohotlar amalga oshirildi. 
Xususan, islohotlar ikki asosiy ko'rsatkich - "ish haqi" va "nikoh" doirasida mamlakat pozitsiyalarining yaxshilanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi, bu esa O'zbekiston reytingining 11,9 punktga oshishiga olib keldi va hozirda bu mumkin bo'lgan 100 balldan 82,5 ballni tashkil etadi. Mamlakatimiz Singapur, Turkiya va Birlashgan Arab Amirliklari bilan bir xil ball to'pladi, shuningdek, Markaziy Osiyoda eng yaxshi natijalarni ko'rsatdi. 
O'zbekiston ayollarga teng qiymatli mehnat uchun erkaklar bilan teng haq to'lashni kafolatlaydigan normalarni qabul qildi. Muayyan sohalarda ayollar mehnatidan foydalanish bo'yicha cheklovlar bekor qilindi. 2022 yil oktyabr oyida O'zR mehnat kodeksi yangi tahrirda qabul qilindi, unga mehnat huquqlarini himoya qilish sohasidagi xalqaro standartlar va konvensiyalarga mos keladigan qoidalar kiritildi. 2023 yil aprel oyida O'zbekiston Jinoyat kodeksi va ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksiga maishiy zo'ravonlikka, shu jumladan oilaviy munosabatlardagi jismoniy, psixologik va iqtisodiy zo'ravonlikka qarshi kurashishga qaratilgan o'zgartirishlar kiritildi. Ushbu turdagi jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. 
Gender tengligi ko'plab aniq foyda keltiradi. Birinchidan, bu iqtisodiy o'sishga yordam beradi. Axir, agar ayollar ta'lim va ish bilan ta'minlash sohasida teng imkoniyatlarga ega bo'lsalar, ular iqtisodiyotga ko'proq hissa qo'shishlari mumkin. Ayollarning mehnat bozoridagi ishtirokini oshirish mahsuldorlik va innovatsiyalarni oshiradi, tadbirkorlikni rag'batlantiradi va biznesni rivojlantiradi, iqtisodiy tengsizlikni kamaytiradi va jamiyatning barqaror rivojlanishiga yordam beradi. Ikkinchidan, bu demografik dividend. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, mamlakatda gender tengligi darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, tug'ilish darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. Shuningdek, o'rtacha umr ko'rish davomiyligi oshadi. Uchinchidan, hayot sifati va baxt darajasi oshadi. Erkaklar va ayollar teng imkoniyatlarga va resurslardan foydalanish imkoniyatiga ega bo'lgan vaziyatda ular o'zlarining potentsiallarini rivojlantirishlari va maqsadlariga erishishlari mumkin. Natijada, bu ularning qadr-qimmatini, baxtini va farovonligini oshirishga yordam beradi. Bundan tashqari, gender tengligi zo'ravonlikning pasayishiga olib keladi. Ayollar va bolalar va umuman olganda, bu hamma uchun xavfsiz muhit yaratadi. Gender tengligi barqarorlik va ijtimoiy taraqqiyotning asosiy elementidir. Adolatli va teng huquqli dunyoni yaratish kamsitishning barcha shakllarini yo'q qilishni talab qiladi

Leyla Burxanova,
Toshkent davlat professori 
yuridik universiteti (TDYU).