O'zbekistonning gidroenergetika salohiyati qariyb uch baravar oshiriladi

Statistik ma'lumotlarga ko'ra, mamlakatimizda 1991-2016 yillar davomida elektr energiyasi ishlab chiqarishning o'rtacha yillik hajmi 43 mlrd kVt/soatni tashkil etdi.o'tgan yili esa 74,3 mlrd kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarilgan, bu 2021 yilga nisbatan 2,3 mlrd kVt/soatga ko'p.

O'tgan yili iste'molchilarga 62,3 kVt/soat elektr energiyasi yetkazib berildi. Bu 3,2 milliard kilovatt.soat yoki 2021 yilga nisbatan 5,5 foizga ko'p.
1991 yildan 2016 yilgacha mamlakatda 2655 megavattdan ortiq, 2016-2022 yillarda esa besh ming megavattdan ortiq foydalanishga topshirildi. Shuningdek, elektr energiyasiga talab ortib bormoqda sanoat rivojlanishi, aholi va ishlab chiqarishlarning yildan-yilga o'sishi.
Bugungi kunda ishlab chiqarilgan elektr energiyasining qariyb 85 foizi gaz bilan ishlaydigan issiqlik elektr stantsiyalarining ulushiga to'g'ri keladi. Qolganlari qayta tiklanadigan energiya manbalari - gidroelektrostantsiyalar va quyosh PV stantsiyalari tomonidan ta'minlanadi. Kelgusi yil oxiriga kelib ularning saflari shamol stansiyalari bilan to'ldirilishi kutilmoqda.
2026 yilga kelib, "yashil" energiya manbalari mamlakatda ishlab chiqarilgan elektr energiyasining 30 foizini tashkil qilishi rejalashtirilgan. Savol tug'iladi: gidroelektrostantsiyalar bashorat qilingan elektr quvvatini yaratishda qanday rol o'ynaydi?
Aslida, gidroelektr stantsiyalari barqaror kunlik elektr energiyasini etkazib berishning samarali vositasidir. Uning narxi boshqa manbalarga qaraganda ancha arzon va ekologik toza.
Gidroenergetika asosiy qayta tiklanadigan energiya manbai hisoblanadi. Ushbu jarayonda "yashil" energiyaning rivojlanishi nafaqat aholini energiya bilan ta'minlash, balki atrof-muhitni muhofaza qilish uchun ham tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu bois O'zbekistonda ushbu sohaga alohida e'tibor qaratilmoqda. Xususan, Prezidentimizning 2023-yil 30-martdagi "gidroenergetika sohasini yanada isloh qilish chora-tadbirlari to'g'risida" gi qaroriga muvofiq 2023-2030-yillarda gidroenergetikani yanada rivojlantirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi. Hujjatga ko'ra, istiqbolli loyihalar hisobiga 2030-yilga kelib gidroenergetikaning umumiy quvvati besh ming megavattgacha yetkaziladi.
Investitsiya dasturi doirasida "O'zbekgidroenergo" AJ umumiy qiymati 1 mlrd 363 mln dollar bo'lgan, quvvati 741 megavatt va yillik ishlab chiqarishi 2,1 mlrd kilovatt-soatga yaqin bo'lgan 11 ta investitsiya loyihasini amalga oshiradi. Ushbu loyihalar doirasida aksiyadorlik jamiyati umumiy qiymati 124 million dollar, o'rtacha yillik ishlab chiqarish hajmi 552 million kilovatt-soat va umumiy quvvati taxminan 200 megavatt bo'lgan yetti gidroelektr stansiyasini ishga tushiradi.
2023 yilda davlat korxonalari tomonidan yetti mlrd kilovatt-soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi va shu asosda davlat xazinasiga tushumlar 714 mlrd so'mni tashkil etadi (20.12.2023 yilga kelib $1=12376,33 so'm), shuningdek, investitsiya loyihalarini amalga oshirishga 1 trln 423 mlrd so'm yo'naltiriladi. Shu bilan birga, gidroenergetika dasturida ko'zda tutilgan loyihalarga qo'shimcha ravishda minglab megavatt elektr energiyasini yaratish haqida ma'lumot berilgan.
Prezident 2024-2028 yillarda gidroelektr stansiyalari quvvatini olti ming megavattgacha (2,7 baravar) yetkazish bo'yicha besh yillik dasturni ishlab chiqish, o'rtacha yillik ishlab chiqarishni yetti milliard kilovatt-soatdan 17 milliard kilovatt-soatgacha yetkazish zarurligini ta'kidladi, buning uchun sohaga to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish zarur.
Yangilangan gidroenergetika strategiyasiga ko'ra, 37 ta istiqbolli loyihani amalga oshirish orqali joriy quvvati 2225 megavattga qo'shimcha 3775 megavatt ishlab chiqariladi va 2028 yilga kelib umumiy energiya ishlab chiqarishni olti ming megavattga yetkazish kerak, shu bilan yillik ishlab chiqarishning o'rtacha quvvatini 17-19 milliard kilovatt soatga yoki deyarli uch baravar oshirish kerak.
Ushbu tarixiy maqsadlarga erishish yo'lida joriy yil oxiriga qadar Frantsiyaning EDF kompaniyasidan 170 megavatt quvvatga ega Pskov daryosida Mullalak GES qurilishi bo'yicha investitsiya loyihasi bo'yicha tijorat taklifi olinadi, uning qiymati 338 million dollarni tashkil etadi va xorijiy investor kelgusi yilning birinchi choragida ochiq tender orqali aniqlanadi.
Shuningdek, xorijiy investorlarga qiymati 1 milliard 446 million dollar va quvvati 726 megavatt bo'lgan uchta investitsiya loyihasini (Korongitug'ay GES, Narin GES kaskadi va Yukoripskem GES) qurish bo'yicha loyihaning texnik-iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish va taklif qilish rejalashtirilgan. 2024 yilda xorijiy moliyalashtirishni jalb etish va keyingi yillarda loyihani amalga oshirishning faol qismiga o'tish rejalashtirilgan.
So'nggi yillarda mamlakatda qayta tiklanadigan energiya manbalarining, shu jumladan quyosh elektr stantsiyalarining keng ko'lamli qurilishi munosabati bilan energiya tizimida tartibga solish imkoniyatlarini yaratish zarurati paydo bo'ldi. Shu bilan birga, quyosh, shamol va boshqa energiya manbalari ma'lum bir vaqtda ishlash natijasida ishlab chiqarish quvvatining pasayishiga olib keladi. Ushbu davrda GES tomonidan tartibga soluvchi kuchlarning joylashtirilishi elektr energiyasiga bo'lgan talabning barqarorligini va kunlik iste'molning eng yuqori yuklarini qondirishni ta'minlaydigan muhim tadbirdir.
Shu maqsadda umumiy qiymati ikki milliard dollar va quvvati 1200 megavatt bo'lgan ikkita gidroakkumulyatsiya elektr stansiyasini (Xodjikent va Verxnepskem) qurish rejalashtirilgan. Mamlakatimizda bunday muhim ahamiyatga ega bo'lgan yirik loyihalar birinchi marta amalga oshirilayotganini hisobga olib, ularning texnik-iqtisodiy asoslarini tayyorlash sohasida boy tajribaga ega nufuzli xorijiy hamkorlar jalb etilmoqda.
Toshkent viloyatida umumiy quvvati 1700 MVt bo'lgan Pskem daryosidagi yirik gidroelektr stansiyalari - Mullalak, Pskem, Yukoripskem, Korongitugay va Oygain stansiyalaridan iborat kaskad rejalashtirilgan; Xodjikent va Yukoripskem gidroakkumulyatsiya elektr stansiyalari, Narin daryosidagi 224 MVt quvvatga ega Narin GES kaskadi Namangan; Tupalang daryosidagi Mizat va Kshtut GES umumiy quvvati 75 megavatt Surxondaryo viloyatida. Bunday yirik loyihalarni amalga oshirishda va sohaga to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar va kreditlarni jalb qilishda xalqaro miqyosda mavjud bo'lgan obro '- e'tibor va obro ' - e'tiborimiz muhim ahamiyatga ega.
"O'zbekgidroenergo" AJ to'rt yildan beri bb - Fitch Ratings xalqaro reyting agentligining xalqaro kredit reytingini qo'llab-quvvatlab kelmoqda, u dunyodagi etakchi "uchlik" reyting tuzilmasiga kiradi. Bundan tashqari, 2023 yilda mustaqil kredit reytingini bir pog'onaga va emitentning uzoq muddatli reytingini B+ga oshirdi.
Shuningdek, aksiyadorlik jamiyati yaqin kelajakda dunyodagi eng nufuzli agentliklarni jalb qilgan holda ekologik, ijtimoiy va korporativ boshqaruv bo'yicha xalqaro ESG reytingini olishni rejalashtirmoqda.
AJ uchun yana bir katta yutuq Markaziy Osiyoda birinchi marta unga muvofiq energiya ishlab chiqaradigan korxonalarda "yashil" energiya sertifikatini joriy etish bo'ldi. Prezidentning 2023-yil 12-maydagi tegishli qaroriga muvofiq, joriy yilning 1-iyulidan boshlab energiya ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlab chiqariladigan elektr energiyasi uchun "yashil energiya" sertifikatlari tizimi joriy etildi. Bugungi kunda ushbu sertifikatni sotib olish bo'yicha faol tadbirlar o'tkazilmoqda, ular mamlakat milliy birjasi orqali amalga oshiriladi. Uning mavjudligi, o'z navbatida, sohaga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning o'ziga xos kafolati bo'lib xizmat qiladi.
Shuningdek, tashqi tekin ko 'maklashish (grantlar) ni jalb etish bo' yicha bir qator chora-tadbirlar qabul qilinmoqda. Xususan, joriy yilning oktyabr oyida Pekindagi (Xitoy) "bir kamar, bir yo'l" xalqaro forumida Toshkent viloyati Bo'stonliq tumanida quvvati 20 megavatt bo'lgan Chorvoq shamol elektr stansiyasini qurish loyihasiga 28 million dollar Xitoy grant mablag'lari ajratish to'g'risida kelishuvga erishildi. Ushbu loyiha doirasida har biri besh megavatt quvvatga ega to'rtta yangi avlod shamol stansiyalari quriladi. Natijada har yili o'rtacha 43 million kilovatt-soat qo'shimcha elektr energiyasi ishlab chiqariladi.
Mavjud gidroenergetika salohiyatidan yanada samarali foydalanish uchun AJ joriy yilda umumiy quvvati 27 megavatt bo'lgan 23 ta mikroGES qurish loyihasini amalga oshirmoqda. Bugungi kunda umumiy quvvati 0,4 megavatt bo'lgan ikkita mikroGES foydalanishga topshirildi: Toshkent viloyatida Ispaysoy mikroGES va Andijon viloyatida Zavrok mikroGES.
Mikrogidroelektr stansiyalarining ushbu loyihasi barcha mahalliy o'zini o'zi boshqarish organlariga misol sifatida "Andijon tajribasi"sifatida taklif etiladi. Joriy yil oxirigacha umumiy quvvati 14,4 megavatt bo'lgan yana 13 ta loyiha muvaffaqiyatli ishga tushiriladi. 2024 yilda umumiy quvvati 17 megavatt bo'lgan 18 mikrogidroelektrostantsiya loyihasini amalga oshirish rejalashtirilgan.
Shuningdek, sohani rivojlantirishga, xususiy sektorni keng jalb qilishga katta e'tibor qaratilmoqda. Buning uchun barcha huquqiy va iqtisodiy sharoitlar yaratilgan. Prezidentning 2022-yil 9-sentabrdagi "energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish va kam quvvatli qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" gi Farmonini amalga oshirish doirasida kichik va mikroGES qurmoqchi bo'lgan tadbirkorlarga 20 yil muddatga yer uchastkalarini ijaraga berish tizimi joriy etildi, ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasini davlat tomonidan kafolatlangan xarid qilish joriy etildi. MikroGES loyihasini kim oshdi savdosida yutib, tadbirkor loyiha institutiga loyiha-smeta hujjatlarini ishlab chiqish uchun buyurtma beradi. Tanlangan joyga mos keladigan va belgilangan talablarga javob beradigan loyihani olgandan so'ng, u uskunalarga buyurtma beradi va qurilish-montaj ishlarini boshlaydi.
Belgilangan tarif bo'yicha ishlab chiqarilgan ortiqcha elektr energiyasi, tadbirkorlar davlatga sotilishi kafolatlangan bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, bu uni AO tasarrufidagi korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan elektr energiyasining narxidan deyarli uch baravar yuqori narxda sotishga imkon beradi.
Abdug'ani Sanginov.
"O ' Zbekgidroenergo"AJ boshqaruvi raisi,
o ' zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining senatori.