Insonning asosiy huquqlari va erkinliklari uyg'unligi

2023-yil 10-dekabrda inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi qabul qilinganining 75 yilligi nishonlanadi. BMT Bosh Assambleyasining 3-sessiyasida qabul qilingan va tashkilotga a'zo davlatlarning tavsiyalarini o'z ichiga olgan ushbu normativ hujjat yer sayyorasida yashovchi barcha odamlarning huquqlarini ochib beradi. Ushbu tarixiy hujjat dunyoning 500 dan ortiq tillari va lahjalariga tarjima qilingan va eng ko'p tarjima qilingan bo'lib, Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan. 30 moddadan iborat deklaratsiya inson huquqlari bo'yicha xalqaro qonunchilikning bir qismiga aylandi.
10 dekabr-xalqaro inson huquqlari kuni butun dunyoda, shu jumladan mamlakatimizda ham keng nishonlanadi. Prezident Shavkat Mirziyoyev ta'kidlaganidek,"inson huquqlari va erkinliklariga hurmatni ta'minlash, har bir insonning qadr-qimmatini hurmat qilish biz qurayotgan ochiq, erkin va adolatli jamiyatning ajralmas xususiyatidir". Chunki jamiyatda inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning ishonchli tizimini yaratmasdan demokratik davlat tuzish mumkin emas.
Inson huquqlari to'g'risidagi Qonunchilik uch bosqichda yaratilgan. Birinchisi, Frantsiya inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasidan birinchi jahon urushigacha bo'lgan davrni o'z ichiga oladi. Ushbu bosqichda shaxsiy erkinliklar, fuqarolarning daxlsizligi va tengligi, xususiy mulk va saylov huquqlari bilan bog'liq masalalar yuzaga keldi. 
20-asrning birinchi yarmi inson huquqlari faoliyatining ikkinchi bosqichiga to'g'ri keladi, bunda inson mehnat, dam olish va ijtimoiy yordam olish huquqlari qonunchilikda asosiy o'rinni egalladi.
XX asrning ikkinchi yarmidan hozirgi kungacha bo'lgan davr uchinchi bosqich hisoblanadi. Bu yillarda odamlarning tinch hayot, toza atrof-muhit, ma'lumot olish huquqlariga katta e'tibor qaratildi.
Birlashgan millatlar tashkilotining hozirgi davrida inson huquqlari bilan bog'liq 70 ga yaqin xalqaro konventsiyalar, deklaratsiyalar va paktlar qabul qilindi, Evropa Kengashi parlament Assambleyasi - 160 dan ortiq, YUNESKO - 70, Evropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti - 30 dan ortiq. Mavjud ma'lumotlarga ko'ra, hozirda inson huquqlari bo'yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjatlar mavjud. Ulardan eng muhimi 1948 yil 10 dekabrda BMT Bosh Assambleyasining rezolyutsiyasi bilan qabul qilingan inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi hisoblanadi. 
Birlashgan millatlar tashkilotining ushbu hujjati asosida butun dunyo bo'ylab inson huquqlari bilan bog'liq qonun hujjatlari ishlab chiqildi va qabul qilindi. Bosh Assambleyaning ta'kidlashicha, barcha Millatlar va barcha davlatlarning vazifasi inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasini bajarishdir. 
Inson huquqlari konstitutsiyaviy tizimning asosini tashkil etuvchi dunyoning barcha mamlakatlarida bo'lgani kabi, inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi ham O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi uchun asos bo'lib, mamlakatimizning asosiy qonunini yaratish inson huquqlari bo'yicha xalqaro qonunchilikning uchinchi bosqichiga to'g'ri keladi.
Ma'lumki, joriy yilning 30 aprel kuni mamlakatimizda birinchi marta umumxalq referendumi orqali O'zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Umumxalq muhokamasi va takliflar kiritish orqali asosiy qonunning 65 foizi yangilandi, inson huquqlariga oid normalar esa uch baravarga oshirildi. Shu nuqtai nazardan, inson huquqlari bo'yicha deyarli barcha maqolalar bizning Konstitutsiyamizda o'z aksini topgan deb aytish to'g'ri bo'lar edi.
Agar inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasining moddalariga nazar tashlasak, ular O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining barcha huquqlarga havolalarni o'z ichiga olgan normalariga mos kelishini ko'rishimiz mumkin. Masalan, inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasining 3-moddasida shunday deyilgan: "har bir inson yashash, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega". O'zR Konstitutsiyasining 25-moddasida quyidagilar mustahkamlangan: "yashash huquqi har bir insonning ajralmas huquqidir va qonun bilan himoya qilinadi. Inson hayotiga tajovuz qilish eng og'ir jinoyatdir". 
Shuni ta'kidlash kerakki, ikkala hujjatda ham yuqorida aytib o'tilgan huquqlar har bir shaxsning asosiy huquqlari bilan tasdiqlangan. 
Shuningdek, deklaratsiyaning 5-moddasida hech kim qiynoqqa solinmasligi yoki shafqatsiz, g'ayriinsoniy yoki qadr-qimmatini kamsitadigan muomala va jazoga tortilmasligi kerakligi aytilgan. Konstitutsiyamizning 26-moddasida insonning sha'ni va qadr-qimmati daxlsizligi belgilab qo'yilgan va ularni kamsitish uchun hech narsa asos bo'la olmaydi. Shu bilan birga, hech kim qiynoqqa solinishi, suiiste'mol qilinishi, boshqa shafqatsiz, g'ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsitadigan muomala yoki jazoga tortilishi mumkin emasligi aniq belgilangan. 
Hech kimni o'zboshimchalik bilan hibsga olish, hibsga olish yoki surgun qilish mumkin emasligi to'g'risidagi normalar O'zbekiston Respublikasi deklaratsiyasining 9 va 27 - moddalarida yangi tahrirda belgilangan. 
Mamlakatning asosiy qonunining 28-moddasiga binoan, jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan shaxs aybdorligi qonunda belgilangan tartibda oshkora sud jarayoni orqali isbotlanmaguncha va sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi bilan belgilanmaguncha aybsiz hisoblanadi. Ayblanuvchiga ularni himoya qilish uchun barcha imkoniyatlar taqdim etiladi. Ushbu norma deklaratsiyaning 11-moddasida belgilangan. 
Konstitutsiyamizning 128-moddasida O'zbekiston Respublikasi fuqarolari davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga ega ekanligi ko'rsatilgan. Har bir saylovchining bitta ovozi bor. Ovoz berish huquqi, tenglik va Iroda erkinligi qonun bilan kafolatlanadi.
Ushbu ma'lumotlar mamlakatimiz Konstitutsiyasi inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasining asosiy g'oyalari va qoidalarini o'z ichiga olganligini va vaqtga muvofiq takomillashtirilganligini aniq tasdiqlaydi. Shunday qilib, milliy Qonunchilik umume'tirof etilgan huquq va erkinliklar va xalqaro standartlar asosida shakllantiriladi.
Shuhrat Jo'rayev.
O 'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining inson huquqlari bo' yicha vakilining (Ombudsman)mintaqaviy vakili 
Navoiy viloyati bo'yicha.