Asosiy qonunning o'zgaruvchan kuchi

Mamlakat Konstitutsiyasi qabul qilinganining 31 yilligi alohida yuksak ruhda va bayramona muhitda nishonlanadi, chunki joriy yilda yangi tahrirdagi asosiy qonun umumxalq referendumi natijasida qabul qilingan. Milliy davlatchilik tarixida birinchi marta bizda har jihatdan mukammal Konstitutsiya mavjud bo'lib, uning ustuvor normalari to'g'ridan-to'g'ri harakat kuchiga ega bo'ldi. 

Konstitutsiyaviy islohot har qanday davlatdan qat'iy siyosiy Iroda va jasoratni talab qiladi, tegishli shart-sharoitlar mavjudligini anglatadi. 
Konstitutsiya va uning qoidalarini jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy etukligini tavsiflovchi xususiyatlarga, vaqt va muayyan mamlakat talablariga zid ravishda o'zgartirish qabul qilinishi mumkin emas. 
O'zbekistonda davlatimiz rahbarining tashabbusi bilan so'nggi yetti yil ichida amalga oshirilgan tarixiy o'zgarishlar mamlakatning asosiy qonunini takomillashtirish zarurligini taqozo etdi. 
Ushbu davrda islohotlar shu qadar dinamizm va miqyosga ega bo'ldiki, Konstitutsiya va qonunlardan iborat huquqiy makon endi o'zgarish sur'atlariga mos kelmadi. Shuning uchun Prezident Konstitutsiyani tubdan yangilashni boshladi.
Umumxalq referendumida fuqarolar asosiy qonun loyihasi bo'yicha o'z pozitsiyalarini bildirib, yangi O'zbekistonda amalga oshirilgan islohotlar natijalariga xolisona baho berdilar. Referendumda ishtirok etgan 17 millionga yaqin vatandoshlarning 90 foizdan ortig'i yangi Konstitutsiya loyihasini ma'qullagani shundan dalolat beradi. 
Xorijiy davlatlar rahbarlari, xalqaro tashkilotlar rahbarlari va nufuzli ekspertlar mamlakat Prezidentini va uning shaxsida O'zbekiston xalqini tarixiy ijtimoiy-siyosiy tadbirni yuqori tashkiliy darajada o'tkazgani bilan tabrikladilar. 
Bu yangi O'zbekiston qurilishi kursining sadoqati, respublika taraqqiyotining yangi bosqichining muhim ahamiyatidan dalolat beradi. 
Konstitutsiyani isloh qilish davlatning xalq farovonligini ta'minlash uchun oliy maqsadlarga erishish yo'lidagi navbatdagi qadami bo'ldi. Shu bilan birga, yangilangan asosiy qonunning kuchga kirishi barchamizga katta mas'uliyat yuklaydi.
Ushbu hujjatning ustuvor qoidalari asosida o'zgarib borayotgan jamiyatda, ulkan ezgu maqsad va vazifalar qo'yilgan sharoitda kechagi mentalitet, dunyoqarash bilan eskirgan me'yorlar asosida yashash va ishlash mumkin emas.
Davlatimiz rahbarining 2023-yil 8-maydagi farmonida O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini yangi tahrirda amalga oshirish bo'yicha ustuvor chora-tadbirlar, shuningdek, Konstitutsiyaning mohiyatidan kelib chiqadigan vazifalarni bajarishga aynan shu nuqtai nazardan yondashamiz.
Farmon bilan tasdiqlangan chora — tadbirlar dasturining uchinchi yo'nalishi bo'yicha amaliy ishlar boshlandi-huquqiy davlat printsipi asosida inson qadr-qimmatini ulug'lash, uning huquq va erkinliklarini ta'minlash siyosatini sifat jihatidan yangi bosqichga ko'tarish. 
Bu holatda asosiy e'tibor Konstitutsiya normalarini to'g'ridan-to'g'ri (to'g'ridan-to'g'ri) va qat'iy qo'llashga qaratilgan. Ushbu chora-tadbirlar dasturida nazarda tutilgan qonun hujjatlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish uchun ma'lum vaqt talab etilardi. Konstitutsiya normalari joriy yilning 1 mayidan kuchga kirdi, shuning uchun inson huquqlari va erkinliklarining ustuvorligini ta'minlash bo'yicha yangi normalar shu kundan boshlab amalda qo'llanila boshlandi.
Bosh prokuratura boshqa huquqni muhofaza qilish va sud organlari bilan birgalikda qoidalarning mohiyati va ahamiyatini, ularni qo'llashda konstitutsiyaviy tamoyillarga qat'iy rioya qilish zarurligini keng tushuntirish bo'yicha amaliy chora-tadbirlarni belgilab berdi.
Huquqni muhofaza qilish akademiyasi tomonidan ishlab chiqilgan o'quv kursi moduli bo'yicha vazirlik va idoralarning 2500 dan ortiq vakillarini huquqni muhofaza qilish organlari xodimlariga Konstitutsiya normalarining mohiyatini tushuntirish uchun o'qitish tashkil etildi. Bunday kurslar faoliyati doimiy ravishda yo'lga qo'yilgan. 
Oliy sud Plenumining 2023 yil 23 iyundagi "Odil sudlovni amalga oshirishda O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi normalarini to'g'ridan-to'g'ri qo'llashning ayrim masalalari to'g'risida"gi qarori Konstitutsiya normalarining to'g'ridan-to'g'ri, qat'iy va samarali qo'llanilishini ta'minlashda katta amaliy ahamiyatga ega.
Bosh prokuratura va boshqa tuzilmalarning takliflari asosida ishlab chiqilgan ushbu qaror nafaqat sudlar, balki huquqni muhofaza qilish organlari, nazorat organlari, vazirliklar va idoralar, bir so'z bilan aytganda, barcha huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan Konstitutsiya normalarini qo'llash jarayonida inson huquqlari va erkinliklari, davlat va jamiyat manfaatlarini ta'minlashga xizmat qiladi. 
Konstitutsiya qoidalariga asoslanib, inson huquqlari va erkinliklarini so'zsiz ta'minlashga, ularni byurokratik to'siqlarsiz tezkor muhokama qilishga hissa qo'shadigan normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqishga e'tibor qaratilmoqda.
Xususan, parlamentga beshta qonun va ikkita kodeksni takomillashtirishni nazarda tutuvchi ayrim qonun hujjatlariga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish to'g'risidagi qonun loyihasini taqdim etish uchun tayyorlangan.
Boshqa tarmoqlar va sohalar bilan bir qatorda, yangilangan Konstitutsiya asosida prokuratura organlari faoliyatini takomillashtirish qisqa vaqt ichida natijalar bermoqda. 
15 iyul kuni Bosh prokuratura Prezidiumining kengaytirilgan majlisida prokuratura organlarining yangi tahrirdagi Konstitutsiyadan kelib chiqadigan ustuvor vazifalari belgilandi. Belgilangan vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishiga hissa qo'shadigan omil-bu ishning har bir yo'nalishi bo'yicha mas'ul shaxslar oldida aniq ko'rsatmalar berish, ularning bajarilishini har kuni nazorat qilish.  
Buni inson va fuqaroning huquq va erkinliklarini amaliy ta'minlash, davlat va jamiyat manfaatlarini himoya qilish, qonunlar ijrosini so'zsiz amalga oshirish bo'yicha ish natijalarini aks ettiruvchi ko'rsatkichlardagi tub ijobiy o'zgarishlar misolida baholash mumkin.
Prokuratura organlari tomonidan fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini, jamiyat va davlatning qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maqsadida joriy yilning 10 oyida qariyb 28 mingta tekshiruv o'tkazildi, ularning natijalariga ko'ra 134 mingga yaqin prokuror nazorati hujjatlari qo'llanildi. 321 ming fuqaroning buzilgan huquqlari tiklandi. 
Prokuratura tekshiruvlari va dastlabki tergov davomida fuqarolar, davlat va jamiyat manfaatlariga yetkazilgan 2,3 trillion so'm zarar undirilishi ta'minlandi.
Voyaga etmaganlarning huquqiy himoyasini ta'minlash va ma'naviy-axloqiy tarbiyasini kuchaytirish bo'yicha ishlar yangi bosqichga ko'tarildi. Shu maqsadda 9 mingga yaqin targ'ibot tadbirlari o'tkazildi, ushbu yo'nalishda huquqbuzarlik sodir etgan 13,2 mingdan ortiq shaxs javobgarlikka tortildi, 5,2 milliard so'm miqdorida zarar undirildi.
Jinoyatchilik va huquqbuzarliklarga qarshi kurashish, tezkor-qidiruv va tergov faoliyatini muvofiqlashtirish sohasidagi faoliyat takomillashtirilmoqda. Ushbu sohadagi dolzarb masalalar va mavjud muammolarni o'z vaqtida hal etish uchun huquqni muhofaza qilish organlarining 380 dan ortiq muvofiqlashtiruvchi kengashlari o'tkazildi.   
Davlatimiz rahbarining tashabbuslari asosida jinoyatchilikka, shu jumladan korrupsiyaga qarshi kurashishning yangi samarali mexanizmlari joriy etildi. 
Har bir sohada, sohada, vazirlikda yoki idorada korrupsiya uchun sharoit yaratadigan sabablar va omillar vazirlik va idoraning o'zida mas'ul shaxslar ishtirokida batafsil muhokama qilinadi, mavjud muammolar va kamchiliklar, bunga yo'l qo'ygan shaxslar faoliyatiga xolis baho beriladi. Ushbu amaliyot, bir tomondan, jinoyatlar uchun jazoning muqarrarligini ta'minlaydi, boshqa tomondan, ularning oldini olishga xizmat qiladi. 
Jinoyat, ma'muriy va iqtisodiy ishlarni sudlarda ko'rib chiqishda fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Xususan, prokurorning sudlar tomonidan 80 mingga yaqin ishni ko'rib chiqishda ishtirok etishi ta'minlandi.
Fuqarolarning murojaatlarida ko'tarilgan masalalarni hal etish, aholini tashvishga solayotgan muammolarni bartaraf etishga ustuvor ahamiyat berilmoqda. Joriy yilning 10 oyida kelib tushgan 388 mingdan ortiq murojaatlarning 215 mingtasi prokuratura organlari tomonidan ko'rib chiqildi, 287 ming fuqaro qabul qilindi.
41 ming fuqaroning buzilgan huquqlari tiklandi. Bosh prokuratura ishonch telefoni orqali 91 mingga yaqin murojaatlarda bildirilgan masalalarni hal etish bo'yicha zarur choralar ko'rildi.
Konstitutsiya normalarini qo'llash bo'yicha amaliy sa'y-harakatlar aholini dolzarb va tashvishga soladigan muammolarga yechim topishda muhim rol o'ynaydi. 
Kuz-qish davrida aholini, iqtisodiyot tarmoqlarini va ijtimoiy soha obyektlarini energiya resurslari bilan barqaror ta'minlash maqsadida prokuratura organlarining aralashuvi natijasida 300 ga yaqin jiddiy muammolar imkon qadar tezroq bartaraf etildi.
Shu jumladan, gaz quvurlari, elektr uzatish liniyalari, ichimlik va issiq suv tarmoqlari o'rnatildi, gaz taqsimlash punktlari, transformatorlar, suv nasoslari va qozonxonalar yangilandi, ko'p qavatli uylar va ulardagi muhandislik kommunikatsiyalari ta'mirlandi.
Ko'mir mahsulotlarini joylarga barqaror yetkazib berishni ta'minlash maqsadida Bosh prokuraturada Respublika shtabi tashkil etildi va prokurorlar ishtirokida hududiy ishchi guruhlar tashkil etildi. Ko'mir o'g'irlanishining oldini olish uchun hududiy omborlar va mavsumiy punktlarga prokuratura va boshqa tuzilmalar vakillari biriktirilgan.
Ularda ko'mir o'g'irlash xavfi bo'lgan temir yo'l stansiyalari aniqlandi va mahsulotlarni iste'molchilarga to'liq hajmda xavfsiz yetkazib berishni ta'minlash maqsadida stansiyada huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari orasidan mas'ul shaxslar aniqlandi, patrul transporti ajratildi. Natijada iste'molchilarga yoqilg'ini kerakli hajmda o'z vaqtida etkazib berish uchun sharoit yaratildi. 
Qurilish sohasida qonuniylikni ta'minlash ishlari ham yangi talablar asosida takomillashtirilmoqda.
Prokuratura organlarida joriy etilgan "budjet nazorati" elektron dasturini qurilish va uy-joy kommunal xo'jaligi vazirligi hamda iqtisodiyot va moliya vazirligining tegishli tizimlari bilan "tuman — viloyat — respublika" darajasida integratsiya qilish orqali loyihalarni ishlab chiqishdan foydalanishga topshirishgacha bo'lgan obyektlar qurilishining borishini monitoring qilish yo'lga qo'yildi. 

Internetdagi maxsus kanal va shtab-kvartirada ishlaydigan ishonch telefoni orqali jamoatchilik uchun dasturlarning bajarilishini muhokama qilish imkoniyati yaratildi. 
Tizimli kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan takliflar asosida va Vazirlar Mahkamasining qaroriga muvofiq xolis baholash mezonlari bekor qilindi. 46 mingdan ortiq pudrat tashkilotlari taftish qilindi, natijada reyting ro'yxatidan yetarli salohiyatga ega bo'lmagan 29 ming pudratchi chiqarildi. Birinchi marta pudrat tashkilotini tanlash jarayonida xarid komissiyasining faoliyati bekor qilindi. Ilgari pudrat tashkilotlarining jamoatchilik uchun mavjud bo'lmagan reyting ballari va ularni shakllantirish mezonlari ochiq saqlanishni boshladi.
Shu tufayli joriy yilgi davlat dasturlariga kiritilgan loyihalarga kiritilgan 2 trillion 566,6 milliard so'mlik sun'iy ravishda oshirilgan xarajatlar optimallashtirildi, bu esa byudjet mablag'larining asossiz sarflanishiga to'sqinlik qildi. 22,2 milliard so'mlik sifatsiz bajarilgan ishlar va 15,3 milliard so'mlik yozuvlar qabul qilinishining oldi olindi.
Global iqlim o'zgarishi, atmosfera havosining ifloslanishi va Orol dengizining qurishi oqibatlari ekologiyaga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Shu sababli, ekologik muvozanatni saqlash, fuqarolarning ekologik toza tabiiy muhitga bo'lgan huquqini ta'minlash masalalariga mamlakatning asosiy qonunlarida katta e'tibor qaratilmoqda. 
Prezidentning 31 maydagi tegishli farmoniga binoan prokuratura organlarida ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va o'rmon xo'jaligi sohasidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish uchun mas'ul bo'linma tashkil etildi.
Tabiat bilan uyg'unlikda yashash, unga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish, suv manbalarining tozaligiga g'amxo'rlik qilish uzoq vaqtdan beri xalqimizga xos bo'lib kelgan. Yangi O'zbekistonda bu qadriyatlar avvalgi ahamiyatini tiklaydi. Prokuratura organlari ushbu ezgu ishga o'z hissalarini qo'shmoqdalar. 
Davlatimiz rahbarining 2021-yil 30-dekabrdagi farmoni bilan tasdiqlangan "yashil makon" umummilliy loyihasining ijrosi doimiy nazoratimizda bo'lib, u joriy etilgan daraxtlar va butalarni kesishga moratoriy talablariga qat'iy rioya etilishini ta'minlaydi.
Ekologiya bilan bog'liq masalalarni hal etishda aholiga, davlat va nodavlat tuzilmalariga, keng jamoatchilikka amaliy yordam ko'rsatilmoqda. Bunday loyihalar va tashabbuslarni amalga oshirishga bevosita ko'maklashish ustuvor vazifa bo'lib qolmoqda. 
Ushbu mavsumda prokuratura xodimlari tomonidan 550 ming ko'chat ekish rejalashtirilgan, shundan 456 mingtasi allaqachon ekilgan. Mamlakatning barcha hududlarida "prokurorlar bog'lari"tashkil etilmoqda.
Prokurorlar rahbarligidagi ikkinchi sektorda hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, aholining zaif qatlamlarini har tomonlama qo'llab-quvvatlash, bandlikni ta'minlash, tadbirkorlikni rivojlantirish, ijtimoiy va boshqa soha obyektlaridagi muammolarni bartaraf etish, jinoyatchilikka qarshi kurashish bo'yicha tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. 
Tegishli daftarlarga kiritilgan 163 300 muhtoj oila va 321 400 fuqaroga amaliy yordam ko'rsatildi. 
177 mingdan ortiq oila a'zolarining bandligi ta'minlandi, 8 mingdan ortiq yigit-qizlar doimiy ish bilan ta'minlanib, yanada o'sish istiqboliga ega. 2,2 ming nafar yoshlarga kredit olishda, 5,6 ming nafarga qishloq xo'jaligi bilan shug'ullanish uchun yer maydoni ajratishda, 12 ming nafarga subsidiya berishda ko'maklashdi.
86 mingdan ortiq ayol va qizlarni ish bilan ta'minlash ta'minlandi, o'z biznesini yanada yo'lga qo'yish maqsadida 13,6 mingdan ortiq kishi o'qitildi. 10605 nafar vatandoshga qariyb 100 milliard so'mlik kredit mablag'larini ajratishda amaliy yordam ko'rsatildi.
Prokurorlar doimiy ravishda xalq deputatlari mahalliy Kengashlari va fuqarolarning o 'zini o' zi boshqarish organlariga qonuniylikni ta 'minlash va jinoyatchilikka qarshi kurashish holati to' g ' risida axborot beradilar. Qabul qilingan qonunlarning mohiyati va ahamiyati aholi va bevosita ijrochilarga etkaziladi. Bu borada olimlar va ekspertlar, vakillik organlari, mahalla faollari, jamoatchilik bilan yaqin hamkorlik o'rnatildi. Ommaviy axborot vositalarining imkoniyatlaridan samarali foydalaniladi.
Prezidentning joriy yil 31 maydagi qarori bilan prokuratura organlarida ma'naviy-ma'rifiy ishlarni tashkil etish konsepsiyasi qabul qilindi va bu boradagi faoliyatni yangi bosqichga olib chiqdi.
Yosh avlodga mamlakat erkinligi va mustaqilligi uchun qulagan prokuratura organlari xodimlarining hayoti va faoliyati to'g'risida xolis va haqqoniy ma'lumotlarni yetkazish orqali inson qadr-qimmatini ulug'lash, yoshlarni vatanparvarlik va Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalashga alohida e'tibor qaratilmoqda.
Qatag'on davrida minglab qurbonlar bilan bir qatorda bizning sohamiz xodimlari ham begunoh azob chekishdi. Adolatsizlikka qarshi chiqqanlardan 150 nafariga nisbatan jinoiy ishlar qo'zg'atilgan, 30 nafar qarzdor xodim otib o'ldirilgan. Bu qisqa vaqt ichida o'rnatilgan ma'lumotlar.
Joriy yil 11 sentabrdagi farmoyish bilan prokuraturaning repressiya qilingan xodimlarini reabilitatsiya qilish va xotirasini abadiylashtirish bo'yicha "yo'l xaritasi" tasdiqlandi, Bosh prokurorning belgilangan vazifalarni bajarish bo'yicha o'rinbosari boshchiligidagi ishchi guruh tashkil etildi. Prokuratura xodimlari bilan bir qatorda ishchi guruh tarkibiga ilmiy muassasalar, muzeylar va boshqa tashkilotlar vakillari kiritilgan.
Fuqarolar va davlatning qonuniy manfaatlarini himoya qilish, inson huquqlariga, Konstitutsiya va qonunlarning ustuvorligiga qat'iy rioya etilishini ta'minlash vazifasi yuklangan prokuratura organlarining javobgarligi har qachongidan ham oshdi. 
Yangilangan Konstitutsiya kuchga kirishi bilan prokuratura organlari uchun ham ishning yangi va hal qiluvchi bosqichi boshlandi.
Davlat rahbarining e'tibori va tashabbuslari tufayli har tomonlama takomillashtirilayotgan tizim prokuratura organlari oldida turgan ustuvor vazifalarni sharaf bilan bajarish uchun barcha zarur imkoniyatlarga ega.

Nigmatilla Yo'ldoshev, 
O ' zbekiston Respublikasi bosh prokurori.