O'zbekistonda oiladagi zo'ravonlik jinoyat hisoblanadi

Zamonaviy jamiyatda ayollar uchun tenglik va xavfsizlik masalalari xalqaro miqyosda ham, har bir davlat darajasida ham ajralmas qismga aylandi. Ayollarga nisbatan zo'ravonlik ko'plab madaniyatlar va jamiyatlarda turli shakllarda mavjud bo'lgan eng jiddiy muammolardan biridir. Shuning uchun, bu yovuzlikka qarshi kurash zarur va jamiyatning barcha ishtirokchilarining doimiy muhokamasi va harakatlarini talab qiladi.

BMT ma'lumotlariga ko'ra, ayollar va qizlarga nisbatan zo'ravonlik inson huquqlarining eng keng tarqalgan va keng tarqalgan buzilishlaridan biri bo'lib qolmoqda. Hisob-kitoblarga ko'ra, dunyo bo'ylab 736 million ayol (deyarli har uchdan biri) umrida kamida bir marta sherigi yoki begonasi tomonidan jismoniy zo'ravonlikka uchragan. Bu raqam ta'qibni o'z ichiga olmaydi. Depressiya, tashvish buzilishi, rejalashtirilmagan homiladorlik darajasi zo'ravonlikka uchragan ayollarda zo'ravonlikka duchor bo'lmaganlarga qaraganda yuqori.
Ushbu muammo turli xil kontekstlarda, shu jumladan ish joyida va Internet muhitida tobora keng tarqalgan. COVID-19 pandemiyasi, mojarolar va iqlim o'zgarishi zo'ravonlik xavfini kuchaytirdi va yangi tahdidlarni keltirib chiqardi, ayollar va qizlarning zaifligini kuchaytirdi.
Ushbu muammoni hal qilish ishonchli javob choralari, shu jumladan oldini olish faoliyatiga sarmoya kiritishdir. Biroq, biz hali ham ayollar va qizlarga nisbatan zo'ravonlikka qarshi kurashish uchun davlatlar qancha miqdorda majburiyat olayotgani haqida kam ma'lumotlarga ega ekanligimiz tashvishlidir. BMT ma'lumotlariga ko'ra, davlat yordamining atigi besh foizi ayollar va qizlarga nisbatan zo'ravonlikka qarshi kurashga, 0,2 foizdan kamrog'i esa uning oldini olishga qaratilgan.
Ayollar va qizlarga nisbatan zo'ravonlik oilalar va jamoalarda tinchlik va barqarorlikni buzadi. Bu sog'liqni saqlash, ta'lim, ijtimoiy himoya, adolat va mahsuldorlik sohasidagi jamiyat uchun katta xarajatlarni keltirib chiqaradi, bu esa iqtisodiyotning o'z salohiyatini to'liq amalga oshirishiga to'sqinlik qiladi.
Har yili 25-noyabr kuni dunyoda ayollarga nisbatan zo'ravonlikni bartaraf etish uchun xalqaro kurash kuni nishonlanadi. Ushbu sana BMT Bosh Assambleyasining 1999 yil 17 dekabrdagi qarori bilan e'lon qilindi. 
Zo'ravonlikka uchragan ayollarning 40 foizdan kamrog'i yordam so'raydi. Ko'pgina hollarda, ular do'stlar va qarindoshlar bilan aloqa qilish bilan cheklanadi, faqat bir nechtasi (o'n foizdan kam) politsiyaga murojaat qilishadi.
Bu yil ayollarga nisbatan zo'ravonlikni bartaraf etish bo'yicha xalqaro kurash kuni "gender zo'ravonligiga qarshi 16 kunlik faol harakatlar" kampaniyasini boshlaydi, u 10 dekabrda - xalqaro inson huquqlari kunida yakunlanadi. U butun dunyo bo'ylab ayollar va qizlarga nisbatan zo'ravonlikning oldini olish va yo'q qilishga qaratilgan bo'lib, xabardorlikni oshirish, huquqlarni himoya qilishni targ'ib qilish va muammolar va echimlarni muhokama qilish uchun imkoniyatlar yaratish bo'yicha global harakatlarni talab qiladi. 
2023-yilda kampaniya ayollarga nisbatan zo'ravonlikning oldini olish, ayollar huquqlari faollari bilan birdamlik ko'rsatish va butun dunyo bo'ylab feministik harakatlarni qo'llab-quvvatlash, ayollar huquqlaridan voz kechishga qarshi turish va zo'ravonliksiz dunyoni chaqirish uchun butun jamiyatni safarbar qilishga chaqiradi.
Bu yilgi kampaniya #NoExcuse shiori ostida bo'lib, ayollar va qizlarga nisbatan zo'ravonlikning oldini olish choralariga shoshilinch sarmoya kiritishga chaqirmoqda.
Zo'ravonlik jismoniy va psixologik shakllarda namoyon bo'ladi, shu jumladan sherik tomonidan (kaltaklash, psixologik zo'ravonlik, qotillik); ta'qib qilish (majburiy nikohlar, ko'cha ta'qiblari, ta'qiblar, shu jumladan internetda); odam savdosi; bolalar nikohi.
1993 yilda qabul qilingan ayollarga nisbatan zo'ravonlikni yo'q qilish to'g'risidagi deklaratsiya "ayollarga nisbatan zo'ravonlik" atamasini quyidagicha belgilaydi: "ayollarga jismoniy, jinsiy yoki psixologik zarar yoki azob-uqubatlarga olib keladigan yoki olib kelishi mumkin bo'lgan jinsiy belgi asosida sodir etilgan har qanday zo'ravonlik harakati, shuningdek, bunday xatti-harakatlarning tahdidi, majburlash yoki o'zboshimchalik bilan mahrum qilish erkinlik, xoh jamoat hayotida, xoh shaxsiy hayotda."
Zo'ravonlikdan kelib chiqadigan salbiy psixologik va reproduktiv salomatlik oqibatlari ayollarga hayotlarining barcha bosqichlarida ta'sir qiladi. Masalan, erta yoshdagi qizlar uchun ta'limni cheklash nafaqat universal ta'lim va ta'lim huquqini amalga oshirish yo'lidagi asosiy to'siq, balki kelajakda oliy ta'lim va mehnat bozoriga kirishni ham cheklaydi.
Gender zo'ravonligining chegarasi bo'lmasa-da, ba'zi ayollar va qizlar ayniqsa zaifdir. Masalan, yosh qizlar va keksa ayollar, muhojirlar va qochqinlar, mahalliy va etnik ozchiliklarning vakillari, OIV yoki nogironlik bilan yashaydigan ayollar va qizlar va gumanitar inqiroz sharoitida bo'lgan shaxslar.
Ayollarga nisbatan zo'ravonlik tenglik, rivojlanish va tinchlik sohasida taraqqiyotga erishish, shuningdek, ayollar va qizlarning huquqlarini ta'minlash yo'lidagi to'siqdir. Barqaror rivojlanish maqsadlarining asosiy tamoyiliga "hech kimni ortda qoldirmaslik" ayollarga nisbatan zo'ravonlikni yo'q qilmasdan erishib bo'lmaydi.
2018 yilgacha O'zbekiston Jinoyat va ma'muriy kodekslarida "oiladagi zo'ravonlik" atamasi ham bo'lmagan. Oiladagi zo'ravonlik jinoyat deb hisoblanmagan va jazolanmagan. Ko'p yillar davomida respublikada bu muammo umuman mavjud emas edi, ular bu haqda gapirmaslikni afzal ko'rishdi.
Endi hamma narsa o'zgardi: O'zbekistonda gender siyosati muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda va ayollar huquqlari himoya qilinmoqda. O'tgan yillar davomida respublika inson huquqlarini ta'minlash sohasidagi 80 ta asosiy xalqaro hujjatlarga, shu jumladan BMTning ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllarini yo'q qilish to'g'risidagi Konvensiyasiga qo'shildi. Shunday qilib, mamlakatimiz inson huquqlari bo'yicha xalqaro standartlarga rioya qilish siyosiy irodasini e'lon qildi.
2019 yil sentyabr oyida qabul qilingan "ayollarni zulm va zo'ravonlikdan himoya qilish to'g'risida" gi qonun jabrlanganlarga ichki ishlar organlari tomonidan himoya qilish uchun huquqiy asos yaratadi, shuningdek ularga davlat tomonidan har xil yordam ko'rsatish jarayonini tizimlashtirishga imkon beradi. Bundan tashqari, hujjat nafaqat ayollarning jamiyatdagi mavqeini mustahkamlabgina qolmay, balki gender tengligi masalalarini yanada ishonchli targ'ib qilishga imkon berdi.
2023 yil iyul oyida Farg'onada bo'lib o'tgan ichki ishlar vazirligi hay ' ati yig'ilishida Prezident Shavkat Mirziyoyev statistikani e'lon qildi: 2023 yilning birinchi yarmida O'zbekistonda qizlar va ayollarga nisbatan oilaviy zo'ravonlik holatlari 20 mingga yaqin qayd etildi. Davlatimiz rahbari, shuningdek, 2700 ga yaqin ayol turli jinoyatlardan aziyat chekkanini ma'lum qildi. 
Prezident milliy ijtimoiy himoya agentligi doirasida har bir tumanda bir oyna asosida ishlaydigan ijtimoiy xizmatlar markazlarini, psixologlar, huquqshunoslar va ijtimoiy ishchilarning mobil guruhlarini, shuningdek, zo'ravonlik qurboni bo'lgan ayollarni ijtimoiy qo'llab-quvvatlash uchun call-markazlarni tashkil etishni buyurdi.
2023 yilning yetti oyida O'zbekistonda bosim va zo'ravonlikdan jabr ko'rgan ayollarga 21 871 ta himoya order berildi. Xabar qilingan holatlarning 18 526 tasi (84,7 foiz) oilalarda sodir bo'lgan.
O'tgan yilning shu davriga nisbatan ko'rsatkich pasaygan bo'lsa-da, so'nggi paytlarda sodir bo'layotgan maishiy zo'ravonlik holatlari ushbu masala bo'yicha ishlarni kuchaytirishni, tegishli davlat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati institutlarining o'zaro hamkorligini talab qilmoqda.
9362 ta holatda, xavfsizlik orderlari berilganda, oilalar yarashdi, 11 350 ta holatda nizolar bartaraf etildi. Berilgan 5495 ta order bo'yicha ma'muriy yoki jinoiy javobgarlik belgilandi va ayollarning buzilgan huquqlari tiklandi.
O'zbekistonda oiladagi zo'ravonlik jinoyat hisoblanadi. Qabul qilingan "ayollarni zulm va zo'ravonlikdan himoya qilish to'g'risida" gi qonun tarixiy ahamiyatga ega bo'lib, u milliy va axloqiy qadriyatlarga asoslanadi.
Endi ayollar va bolalar O'zbekiston qonunchiligi bilan himoyalangan. Xususan, jinsiy jinoyatlarning ijtimoiy xavflilik darajasi kattalik darajasiga ko'tarildi, ilgari og'ir bo'lmagan jinoyatlar og'ir jinoyatlar toifasiga, og'ir jinoyatlar esa o'ta og'ir jinoyatlar toifasiga kiritildi. Oilaviy (maishiy) zo'ravonlik uchun alohida ma'muriy va jinoiy javobgarlik va ta'qiblar uchun ma'muriy javobgarlik belgilangan.
Shuningdek, bolalarning hayoti, sog'lig'i yoki axloqi uchun xavfli jinoyatlar sodir etgan shaxslarning yagona reestri yaratilmoqda. Ushbu ro'yxatga kiritilgan shaxslarga ta'lim va tarbiya, bolalar salomatligi, sport va ijodiy tashkilotlarda ishlash, shuningdek bolalar bilan bevosita ishlashni o'z ichiga olgan faoliyat bilan shug'ullanish taqiqlanadi.
Bundan tashqari, qonun gender zo'ravonligini jinoyatchilikning alohida turi sifatida tan oladi va qurbonlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish bo'yicha aniq choralarni belgilaydi. Xususan, hukumat zo'ravonlikdan zarar ko'rgan ayollar va qizlarga bepul huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy, psixologik, tibbiy va boshqa yordam ko'rsatishni kafolatlaydi.
Ushbu qonunni amalga oshirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 4 yanvardagi "ayollarni zulm va zo'ravonlikdan himoya qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi qarori bilan ayollar xavfsizligini ta'minlash uchun zarur bo'lgan bir qator hujjatlar tasdiqlandi. Xususan, jabrlanganlarni zulm va zo'ravonlikdan davlat tomonidan himoya qilishni ta'minlaydigan himoya orderini olish tartibi ishlab chiqilgan.
2021-yil dekabr oyida "og'ir ijtimoiy ahvolga tushib qolgan ayollar huquqlari kafolatlarini ta'minlash bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar ko'rilishi munosabati bilan O'zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga qo'shimchalar va o'zgartirishlar kiritish to'g'risida"gi qonun qabul qilindi. 
Qo'shimchalarga muvofiq, "ayollarni zulm va zo'ravonlikdan himoya qilish to'g'risida" gi qonunga o'zgartirish kiritildi, unga ko'ra mehnat organlariga oilaviy muammolar va zo'ravonlik bilan duch kelgan ayollarning bandligi va kasbiy yo'nalishini targ'ib qilish vazifasi yuklatilgan. Shuningdek, o'zgarishlar sog'liqni saqlash organlariga ham ta'sir ko'rsatdi, ular birlamchi tibbiy yordam ko'rsatishi, qurbonlar va ularning bolalarini tibbiy ko'rikdan o'tkazishi va bepul davolanishi kerak.