O'zbekiston ilm-fanining keng ufqlari

O'zbekistonda mustaqillikning to'rtinchi o'n yilligi arafasida mamlakat taraqqiyotining ustuvor yo'nalishi sifatida korxonalarni yanada jadal modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, zamonaviy moslashuvchan texnologiyalarni keng joriy etish belgilandi. Darhaqiqat, ilmiy-texnik ishlanmalardan samarali foydalanish O'zbekistonning rivojlangan industrial mamlakatlar qatoriga kirishi yo'lidagi muhim ustunligiga aylanishi mumkin.

Davlatning eng qimmatli kapitali
Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, zamonaviy sharoitda uning iqtisodiyotining samaradorligi va raqobatbardoshligi asosan ilmiy va texnik salohiyat bilan belgilanadi. Ilm-fan har qanday davlatning eng qimmatli kapitalidir. Ilm-fan, ilmiy tahlil va prognozlashsiz rivojlana oladigan iqtisodiyotning biron bir sohasi, ijtimoiy hayot sohasi yo'q. MDHning bir qator mamlakatlari va uzoq xorijdagi fanlar akademiyalari o'z faoliyatini to'xtatganligi fonida O'zbekistonda akademik fanni muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun ko'p ishlar qilinmoqda. So'nggi olti yil ichida mamlakatning ilmiy-texnik siyosati ilm-fanni talab qiladigan sohalarni rivojlantirishga qaratilgan bo'lib, bu ko'plab sanoat va qishloq xo'jaligi tarmoqlarining o'sishiga, natijada respublikaning iqtisodiy o'sishiga olib keldi. 
Bugungi kunda O'zbekiston olimlari ilm-fanning ko'plab sohalarida yetakchi o'rinlarni egallab kelmoqda. Ular orasida yadro fizikasi, astronomiya, qattiq jismlar fizikasi, geliotexnika, Bioorganik kimyo, tabiiy birikmalar kimyosi, paxta biologiyasi, biotexnologiya, arxeologiya, sharqshunoslik. 
So'nggi yillar ichki fanlar Akademiyasi uchun juda muhim bo'ldi. Davlatimiz rahbarining ko'magida ilgari turli vazirliklar tizimiga o'tgan bir qator ilmiy muassasalar O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi tarkibiga qaytdi va rekonstruksiya qilindi. 
Ilmiy salohiyat nafaqat olimlardan iborat. Uning tarkibiy qismlari, shuningdek, asbob-uskunalar va eksperimental Park, ma'lumotlarga kirish va uning to'liqligi, fanni boshqarish va qo'llab-quvvatlash tizimi, shuningdek, soha va axborot sektorining jadal rivojlanishini ta'minlaydigan barcha infratuzilma bo'lib, ularsiz zamonaviy fan va texnologiyalar shunchaki ishlamaydi. 
Hozirgi vaqtda fanlar Akademiyasi tarkibida 36 ta ilmiy-tadqiqot muassasasi, shu jumladan 27 ta yirik institut, ilmiy markaz va ixtisoslashtirilgan konstruktorlik-texnologiya byurosi, uchta muzey, uchta mintaqaviy bo'lim: Qoraqalpoq, Navoiy va Xorazm Ma'mun Akademiyasi, ikkita botanika bog'i, fan nashriyoti, bosh kutubxona mavjud. Fanlar akademiyasi asosiy ilmiy yo'nalishlar bo'yicha 20 ta mavzuga oid jurnal va fan va turmush fan va hayot ilmiy-ommabop jurnalini nashr etadi. Tadqiqot mavzulari tanqidiy tahlil qilindi va qayta ko'rib chiqildi, 99 ta yirik va dolzarb mavzular shakllantirildi va ishlab chiqildi, xalqaro grantlar bo'yicha 20 dan ortiq qo'shma ilmiy loyihalar amalga oshirilmoqda. Fanlar Akademiyasining ilmiy muassasalarida va uning mintaqaviy bo'limlarida besh yarim mingdan ortiq olimlar va ilmiy-texnik xodimlar ishlaydi.
Jahon darajasidagi natijalar
So'nggi yillarda o'zbek olimlari tabiiy va texnik fanlar sohasida bir qator muhim fundamental natijalarga erishdilar.
Fanlar Akademiyasining fizik olimlarining ilmiy kashfiyotlari tufayli mamlakatda quyosh energiyasi jadal rivojlandi. 
U. Arifov nomidagi ion-plazma va lazer texnologiyalari instituti tomonidan birinchi marta eritmalarda bir o'lchamli nano o'lchamli nanotubalar sintez qilindi, ular mukammal yarim o'tkazgich xususiyatlari va mexanik mustahkamlikka ega. 
Paxta genofondining o'n mingdan ortiq madaniy tur navlarini o'z ichiga olgan noyob kolleksiyasi yaratildi. Masalan, marker seleksiyasi texnologiyasi yordamida fermer xo'jaliklarida "ravnaq-1" va "ravnaq-2"paxta navlari yaratildi va joriy etildi. Yuqori sifatli "porlok-5", "porlok-6", "porlok-7" va "porlok-8" navlari, qurib ketishga chidamli "bardosh" navlari va quruqlikdan, sovuqdan va tuproqning sho'rlanishidan qo'rqmaydigan biotexnologik liniyalar olingan. Yupqa tolali paxtaning turli kasalliklarga chidamliligi yuqori bo'lgan yangi navlari, shuningdek, "Bead" va "barcamol"bug'doyning yuqori mahsuldor va erta pishadigan navlari yaratildi.
O'simlik moddalari kimyosi instituti birinchi marta tabiatdan ligand sifatida alkaloidning yangi turini ajratib oldi va uning tuzilishini turli fizik-kimyoviy usullar bilan isbotladi. Kimyoviy tajribalar natijasida 80 ta yangi moddalar sintez qilindi.
Genomika va bioinformatika markazi koronavirus shtammlarining barcha DNK ketma-ketligini aniqladi, buning natijasida O'zbekiston o'z variantlarining to'liq genomini o'qigan mamlakatlar qatoriga kirdi. Markaz olimlari "Tomavac"pomidoridan qutulish mumkin bo'lgan COVID-19 vaktsinasini ishlab chiqdilar. Bundan tashqari, mahalliy olimlar "Renovac" rekombinant oqsil vaktsinasini, xuddi shu virusga qarshi "Genovac" DNK asosidagi liposomal vaktsinani va "Immune Milk"faol neytrallashtiruvchi immunitet sutini yaratdilar.
M. Urazbayev nomidagi mexanika va inshootlarning seysmik chidamliligi instituti va G. Mavlyanov nomidagi seysmologiya instituti tomonidan seysmodinamikaning matematik modeli asosida bir qator ilmiy yangiliklar ishlab chiqilgan. Seysmik to'lqinlar ta'sirida er osti quvurlarining fazoviy tizimlarini uch komponentli seysmogramma shaklida hisoblash uchun amaliy dasturlar to'plami yaratildi, interaktiv "O'zbekiston seysmologik atlasi" tuzildi va joriy etildi, zilzilalar paytida to'lqinlarning tezlashishini qayd etish uchun mo'ljallangan yangi akselerometr ishlab chiqildi. 
Bundan tashqari, charm va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi uchun paxta tozalash mashinalari, transport qurilmalari va mexanizmlarining yangi samarali turlari yaratildi.
Laboratoriyadan ishlab chiqarishga
Bozor iqtisodiyoti sharoitida akademik fan ishlab chiqarish ehtiyojlariga qat'iy burilish yasadi, bu esa o'z navbatida fanning ehtiyojlari va talablariga moslashadi. Sanoat va qishloq xo'jaligi xodimlari bilan yaqin hamkorlikda nisbatan qisqa vaqt ichida paxta, bug'doy va kartoshkaning noyob navlari tanlab olindi, yuqori samarali qurilmalar, yangi biotexnologik mahsulotlar yaratildi, buning natijasida mamlakat importi sezilarli darajada qisqartirildi va eksporti ko'paytirildi. Yuzlab tibbiy, oziq-ovqat va ozuqa preparatlari ishlab chiqilgan. Fundamental fanlarni, birinchi navbatda matematika, yuqori energiya fizikasi, informatika, kimyoviy texnologiya, nanotexnologiya, biologiya, genetik muhandislikni yanada rivojlantirishning asosiy yo'nalishlari aniqlandi.
Fanlar Akademiyasining ko'plab original ishlanmalari respublika iqtisodiyotining asosiy tarmoqlariga joriy etilgan va muhim iqtisodiy samara bermoqda. "Yashil yo'l" akademik fanni grant asosida moliyalashtirishga ochildi, innovatsion tadqiqotlar yangi turtki oldi. 
Prezidentning to'g'ri tanlangan strategiyasi tufayli O'zbekistonda neft qazib olish, neft-gaz, avtomobilsozlik, kimyo, qayta ishlash, metallurgiya va boshqa bir qator sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishlari kuchaydi. Ular, o'z navbatida, ilm-fanni yanada rivojlantirishga yangi turtki beradi.
Zamonaviy davlat xom ashyo hisobidan emas, balki innovatsiyalar va yangi texnologiyalar orqali rivojlanishi kerakligi haqidagi haqiqat endi hech kimga shubha tug'dirmaydi. Iqtisodiyotida zamonaviy texnologiyalar rivojlanishning hal qiluvchi omili bo'lmagan mamlakatlar aholining farovonligi va farovonligi nuqtai nazaridan yuqori texnologiyalarni yaratadigan, ilm-fanni talab qiladigan mahsulotlar ishlab chiqaradigan va ularni sayyoramizning barcha mintaqalariga eksport qiladigan jamiyatlardan tobora orqada qolmoqda. 
Kelajakdagi vazifalar
Mamlakatimiz mustaqilligining to'rtinchi o'n yilligi arafasida "katta" fanni rivojlantirishning strategik yo'nalishlarini aniqlash juda muhimdir. Uning oldida bir qator shoshilinch vazifalar turibdi. Bu mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun yuqori texnologiyalarni, shu jumladan bio - va nanotexnologiyalarni ishlab chiqish; kichik va o'rta biznes sub'ektlari uchun mahalliy xom ashyo va sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishga yo'naltirilgan arzon mini-texnologiyalarni yaratish; suv resurslaridan foydalanishning yagona kontseptsiyasini ishlab chiqish, ekologik vaziyatni yaxshilash; fanning barcha sohalarida fundamental ilmiy tadqiqotlarni bashorat qilish va uzoq muddatli rejalashtirish; 
fan va ta'lim o'rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash.
Fanlar Akademiyasining mamlakatdagi ilmiy-tadqiqot ishlari koordinatori sifatidagi rolini oshirish, texnologiya va texnologiyalarning tubdan yangi turlarining nazariy asoslarini yaratish mas'uliyatini kuchaytirish zarur.
Yuqoridagi muammolarni hal qilish yuqori malakali kadrlar tayyorlashni talab qiladi, chunki ular jiddiy fanning asosidir. Bozor munosabatlari sharoitida ilmiy xodimlarning kasbiy mahorati va malakasiga qo'yiladigan talablar hali ham ortib bormoqda. Fanlar Akademiyasi institutlarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash tufayli 2018 yildan boshlab nafaqat xorijiy ilmiy markazlarga "miya oqishi" to'xtadi, balki ilmiy muassasalar va oliy o'quv yurtlari laboratoriyalari va bo'limlariga iqtidorli yosh olimlar oqimi ham faollashdi. 
Texnik va ayniqsa muhandislik mutaxassisliklari bo'yicha kadrlar tayyorlashni kengaytirish kerak, chunki texnologik taraqqiyot davrida ularning kelajagi bor. Jahon amaliyoti shuni ko'rsatadiki, fandagi eng muhim kashfiyotlar 27-48 yoshdagi olimlar tomonidan amalga oshirilgan. Ilm-fan sohasida iqtidorli yoshlarni va ilmiy kadrlarning samarali qismini saqlab qolish masalasiga alohida e'tibor qaratish lozim. Keksa avlod olimlarining vazifasi yoshlarni ilmiy-uslubiy tarbiyalash bilan doimiy shug'ullanish, ularning ilmiy-eksperimental ishlarga, ilmiy kashfiyotlarga qiziqishini uyg'otishdir.
Katta fan nafaqat mamlakat poytaxtida, balki viloyat markazlarida ham rivojlanishi kerak. Olimlarning nufuzini oshirish, O'zbekistonda kasb bayrami — fan kunini tashkil etish zarur. 
XXI asrda ilm-fanni rivojlantirish yo'llarini sifatli modernizatsiya qilish zarur. U olti a'zoli formula bo'yicha rivojlanishi kerak: fundamental tadqiqotlar — innovatsion rivojlanish — yangi texnologiyalar, mahsulotlar, asboblar, dasturlarni yaratish — ishlab chiqarish qoidalari — yangi (seriyali) ishlab chiqarish — hayotning yangi sifati. Shuning uchun fanni boshqarish tizimini doimiy ravishda takomillashtirish juda muhimdir. 

Endi bizga har qachongidan ham yangi fan turi, olimning yangi qiyofasi, ilmiy-texnik taraqqiyotning yangi shakli kerak. Mamlakatning barqaror rivojlanishini ta'minlash va iqtisodiy jihatdan farovon davlatlar qatorida munosib o'rin egallash uchun xalq xo'jaligining barcha tarmoqlari talablarini qondirish uchun fundamental, amaliy va innovatsion tadqiqotlarni yanada rivojlantirish, ularning samaradorligini oshirish zarur. O'zbekistonda bilimlarni yaratish, tarqatish va ulardan foydalanishning raqobatbardosh tizimini shakllantirish zarur. Faqatgina bunday tizim mamlakatda barqaror iqtisodiy o'sish sur'atlarini ta'minlaydi.
Ishonch bilan aytish mumkinki, bugungi kunda ilm-fan rivojiga poydevor qo'yish orqali biz kelajakda munosib natijalarga erishamiz. Va O'zbekiston Respublikasi fanlar Akademiyasining barcha muhim bilim yo'nalishlari bo'yicha bir qator ishlanmalarining jahon darajasiga chiqishiga shubha yo'q, chunki olimlarning xalq oldidagi mas'uliyati juda katta.

Mashxura Mavloniy,
O'zbekiston Respublikasi fanlar Akademiyasi akademigi.